Niebezpieczne związki czyli fanfiction pełne złych czuć

Raz na jak­iś czas powraca w medi­ach społecznoś­ciowych dyskus­ja o relac­jach jakie łączą fik­cyjnych bohaterów – zarówno w kanon­ie jak i w fan­fikach. Częs­to pojaw­ia­ją się głosy, że skłon­ność wielu fanów-twór­ców to opisy­wa­nia toksy­cznych (z punk­tu widzenia kanonu) relacji jest niebez­piecz­na. Czy da się tworzyć fikcję opartą na zdrowych związkach. I jak niebez­pieczne są niebez­pieczne romanse.

Od razu na początku muszę zaz­naczyć, coś co niby jest oczy­wiste, ale jed­nak warte przy­pom­nienia – w przy­pad­ku omaw­ia­nia sto­sunku kogokol­wiek do określonych zabiegów lit­er­ac­kich trze­ba brać pod uwagę, że to opinia bard­zo indy­wid­u­al­na. Są wąt­ki czy tropy które nie podoba­ją się nam nie tylko ze wzglę­du na pref­er­enc­je kul­tur­alne ale też na doświad­czenia życiowe. Dajmy na to może­my założyć, że oso­ba zdradzana w życiu pry­wat­nym niekoniecznie będzie wielkim wiel­bi­cielem wątku zdrady w fikcji – zwłaszcza jeśli np. spo­ty­ka się z prostym wybacze­niem. Zwierz przy­pom­i­na o tym, bo jed­nym z więk­szych prob­lemów – w przy­pad­ku dyskusji o tego typu tropach częs­to dysku­tu­je­my tak naprawdę nie tyle o lit­er­aturze czy twór­c­zoś­ci fanowskiej co o naszych życiowych doświadczeniach.

Tyle tytułem wstępu, a ter­az prze­jdźmy do rozważań na tem­at toksy­cznych związków które tak lubią twór­cy fan­fic­tion. Zwierz wpadł na pomysł napisa­nia tego wpisu czy­ta­jąc którąś z kolei dyskusję nie tylko o zdrowych związkach w lit­er­aturze ale przede wszys­tkim – roz­mowy doty­czące tek­stów o potenc­jal­nym roman­sie Kylo Ren i Rey z Gwiezd­nych Wojen. Otóż – co nie jest spoil­erem – każdy kto oglą­dał film trochę wyczuwa że coś jest pomiędzy bohat­era­mi (co jest raczej zasługą gry aktorskiej a niekoniecznie sce­nar­iusza). Niek­tórzy postanow­ili w ramach twór­c­zoś­ci fanowskiej rozwinąć to przeczu­cie. Inni, odwołu­ją­cy się do naszej wiedzy z kanonu wskaza­li, że może jed­nak nie jest zbyt dobrze pisać tek­stów o związku który u swo­jego zara­nia mamy prze­moc a jed­na z zaan­gażowanych osób niewąt­pli­wie nie należy do najsym­pa­ty­czniejszych jed­nos­tek w społeczeńst­wie żeby nie powiedzieć – w galak­tyce. Inny­mi słowy –ludzie tworzą­cy takie tek­sty powiela­ją zachowa­nia toksy­czne, częs­to pokazu­jąc coś co jest szkodli­wie czy niewłaś­ci­wie jako roman­ty­czne i pożądane.

Tu Zwierz musi powiedzieć, że jego zdaniem prob­lem – choć może się wydawać prosty – jest w sum­ie dość skom­p­likowany. Zaczni­jmy od prostego stwierdzenia – pewne rzeczy, które są niedo­puszczalne w twór­c­zoś­ci pro­fesjon­al­nej czy kanon­icznej – mają jed­nak nieco inny wydźwięk w twór­c­zoś­ci fanowskiej. Każdy kto zna Zwierza wie, że jest on gorą­cym prze­ci­wnikiem tek­stów czy filmów które prze­chodzą obo­jęt­nie wobec zachowań amoral­nych, albo toksy­cznych pokazu­jąc je jako urocze czy roman­ty­czne. Zwierz nien­aw­idzi komedii roman­ty­cznych w których ktoś robi świńst­wo a potem wystar­czy jed­no przepraszam by o wszys­tkim zapom­ni­ano. Nie lubi też rzeczy w rodza­ju 50 Twarzy Greya które zachowa­nia pato­log­iczne przed­staw­ia­ją jako szczyt roman­su (nie chodzi tu o żadne pref­er­enc­je sek­su­alne bohat­era tylko o jego obsesję kon­troli). Trze­ba jed­nak zaz­naczyć, że za tymi treś­ci­a­mi – nazwi­jmy je kanon­iczny­mi  — stoi cała maszy­na show biz­ne­su, która w sposób niekiedy bard­zo nachal­ny sprzeda­je nam określoną wiz­ję świa­ta. Kiedy pop­u­lar­na książ­ka albo film sprzeda­ją nam wiz­ję, że może­my być z facetem z którym nic nas nie łączy (jeden z pop­u­larniejszych tropów w pop­kul­turze) to mamy tu do czynienia nie tylko z treś­cią wspier­aną przez auto­ra ale też przez całą maszynę pro­mo­cyjną. To przekaz dużo moc­niejszy a częs­to też – mniej szcz­ery. Twór­cy rzad­ko przyz­na­ją się, że zniek­sz­tał­ca­ją rzeczy­wis­tość, a pro­moc­ja nie przyz­na się, że pod­suwa nam coś toksy­cznego. Reflek­s­ja nad tym jak bard­zo niebez­pieczne dla społeczeńst­wa są te niezdrowe „zdrowe” mech­a­nizmy jest już wtór­na – wychodzi zwyk­le od ludzi anal­izu­ją­cych kul­turę pop­u­larną. Rzad­ko od kogokol­wiek kto ją tworzy.

W przy­pad­ku twór­c­zoś­ci fanowskiej per­spek­ty­wa jest nieco inna. Po pier­wsze – jeśli tworzymy toksy­czny związek na przekór temu co pod­powia­da kanon to zda­je­my sobie sprawę, że tworzymy coś wbrew intencji twór­cy. To samo wyma­ga nieco więcej reflek­sji nad naturą tego co pokazu­je nam kanon i naturą tego co sami chce­my opowiedzieć.  Kat­e­gorie w jakie moż­na „włożyć” twór­c­zość fanowską częs­to też pozwala­ją jed­noz­nacznie określić czy mamy do czynienia z tek­stem stwor­zonym spec­jal­nie po to by wywołać pewne uczu­cia – co wskazu­je, na nieco więk­szą świado­mość twór­ców. Inna sprawa, to fakt, że za tek­sta­mi fanowski­mi nie stoi wspom­ni­ana machi­na – ich przestrzeń odd­zi­ały­wa­nia na innych ludzi jest więc sto­sunkowo ogranic­zona – a częs­to pow­sta­ją one nie po to by stworzyć jak­iś schemat zachowań do którego widz czy czytel­nik powinien dążyć (co w pewien sposób robi kul­tura pop­u­lar­na) ale po to by spełnić oso­biste zapotrze­bowa­nia piszą­cych jed­nos­tek. Cza­sem takie tek­sty mają zresztą znacze­nie ter­apeu­ty­czne i chodzi po pros­tu o to by przepra­cow­ać własne traumy czy prob­le­my. Co zresztą zdaniem zwierza jest abso­lut­nie kluc­zowe — bo praw­da jest taka, że łat­wo przecenić wpływ tek­stu na psy­chikę czy­ta­jącego, ale równie dobrze moż­na nie docenić jego wpły­wu na psy­chikę piszącego. Który niekiedy może znaleźć dobry kanał dla swoich uczuć i emocji właśnie w pisa­niu tekstów.

Nie mniej nie chodzi jedynie o kwest­ie zasięgu i odd­zi­ały­wa­nia tek­stów kanon­icznych i fanows­kich. Warto się zas­tanow­ić w ogóle nad rolą toksy­cznych związków w fikcji. Otóż postaw­ię tezę – chy­ba nie taką śmi­ałą – że szczęśli­we, zdrowe, pozbaw­ione prob­lemów związ­ki i relac­je między­ludzkie raczej nie są naj­ciekawsze do opisy­wa­nia. Jasne – bard­zo miło kiedy co pewien czas lit­er­atu­ra czy film dostar­czy nam dobrze napisane posta­cie, w zdrowym związku ale nie ukry­wa­jmy dra­mat leży gdzie indziej. Brak porozu­mienia, zdrady, niepewność uczuć, wza­jemne ranie­nie się, roman­ty­czne trójką­ty – wszys­tkie te zjawiska w real­nym życiu raczej nie budzą naszego entuz­jaz­mu. Ale w lit­er­aturze… w lit­er­aturze było­by bez nich bied­nie. I to nie tylko w tej współczes­nej i pop­u­larnej, ale też starszej i wysok­iej. His­to­ria lit­er­atu­ry jest peł­na ludzi w nieszczęśli­wych związkach. Dlaczego? Po częś­ci dlat­ego, że lit­er­atu­ra czy właś­ci­wie kul­tura żywi się tym co w real­nym życiu nie wys­tępu­je tak częs­to. Weźmy roman­ty­czne trójką­ty – ile znal­iśmy w życiu ludzi zamieszanych w taki prawdzi­wy roman­ty­czny trójkąt gdzie wszyscy cier­pią tar­gani uczu­ci­a­mi i niedomówieni­a­mi. Jeśli już znamy ludzi w takim układzie to częs­to jest to smutne i żałosne, i zami­ast dra­maty­cznych scen i drżą­cych emocji jest jakoś tak niezręcznie.

Oczy­wiś­cie – takie lit­er­ack­ie dra­maty mogą umac­ni­ać w nas niere­al­ną wiz­ję sto­sunków między­ludz­kich. To ryzyko związane z pokazy­waniem każdej relacji. Ale z drugiej strony – nie szukamy prze­cież wiel­kich emocji w lit­er­aturze dlat­ego, że mamy ich nad­mi­ar w real­nym życiu, wręcz prze­ci­wnie – wyda­je się, że nasza skłon­ność do czy­ta­nia o toksy­cznych relac­jach i niemożli­wych związkach bierze się po częś­ci z fak­tu, że doskonale wiemy, że w real­nym życiu albo to tak nie wyglą­da albo nas nie spo­ty­ka. Wiemy, że lit­er­atu­ra i kul­tura ma wpływ na per­cepcję rzeczy­wis­toś­ci ale z drugiej strony – nie może­my odmówić czytel­nikom czy twór­com świado­moś­ci, że jed­nak świat fikcji nie jest odw­zorowaniem jeden do jed­nego tego co jest wokół nich.  Zwierz który w real­nym życiu lubi spokój i kom­fort a sam pory­wy ser­ca prze­jaw­ia  w ogranic­zonym zakre­sie uwiel­bia melo­dra­maty, dra­maty i wszelkie miłosne perypetie. To cud­owny sposób na przeży­wanie emocji bez koniecznoś­ci samodziel­nego angażowa­nia się w jakiekol­wiek dra­maty. Chci­ało­by się nawet powiedzieć, że słabość do toksy­cznych związków w lit­er­aturze doskonale pokazu­je jej funkc­je – jako pewnego uzu­pełnienia naszego codzi­en­nego doświadczenia.

Fan art: https://verauko.deviantart.com/

Dochodzi do tego jeszcze jeden motyw – twór­c­zość fanows­ka, zwyk­le jed­nak wychodzą­ca z pod pióra młodych osób, odwołu­je się do tego co w lit­er­aturze paradok­sal­nie najprost­sze. Napisanie dobrej, zdrowej ale jed­nak ciekawej dla czytel­ni­ka relacji wyma­ga doświad­czenia życiowego ale też bard­zo sprawnego pióra. Dużo łatwiej opisać wielką dramę, kłót­nię czy kazać bohaterom męczyć się w niemożli­wych związkach gdzie wszyscy cier­pią. Odpowia­da to nie tylko emocjon­al­nej dojrza­łoś­ci więk­szoś­ci młodych ludzi (dopiero z cza­sem uczymy się że są uczu­cia pośred­nie) ale też ich lit­er­ackim możli­woś­ciom. Bo łatwiej jest pisać toksy­czną dramę. Nie ma w tym nic złego – przy­na­jm­niej zdaniem zwierza – to real­iza­c­ja pewnych nat­u­ral­nych potrzeb związanych z tym, że w pewnym wieku chce się by wszyscy cier­pieli, kochali się trag­icznie, rozstawali dra­maty­cznie i ranili się słowa­mi. Więk­szość z nas z tego wyras­ta, a jeśli nie wyras­ta to życie uczy nas w dość nieprzy­jem­ny sposób że to nie jest dobry sposób na budowanie związków międzyludzkich.

Oso­biś­cie mam wraże­nie, że taka twór­c­zość fanows­ka stanowi pewien wentyl bez­pieczeńst­wa – zarówno dla czy­ta­ją­cych jak i dla piszą­cych. W nas wszys­t­kich jest trochę potrze­ba spotka­nia z dramą, patrzenia na toksy­czne relac­je. Nie dlat­ego, że jesteśmy zły­mi ludź­mi ale dlat­ego, że takie właśnie związ­ki budzą w nas silne emoc­je. A jed­nak kul­tura jest (między inny­mi!) źródłem emocji w nawet najspoko­jniejszy dzień. Stąd też zami­ast zro­bić awan­turę lubimy sobie ją napisać, zami­ast wdawać się w dwa romanse na raz – czy­tamy o kimś kto nie jest się w stanie zde­cy­dować kogo bardziej prag­nie. Czy to jest złe? Moim zdaniem jest to nat­u­ralne – nie żyje­my tylko dobry­mi emoc­ja­mi, a pró­ba całkowitego pozby­cia się tych złych wyda­je się po pier­wsze trud­na, po drugie – chy­ba niebez­piecz­na z punk­tu widzenia naszej psy­chi­ki. Może­my jed­nak sub­limować nasze instynk­ty i wyda­je się że taka twór­c­zość fanows­ka – czy to czy­tana czy pisana, nieźle się do tego nada­je. Zwłaszcza, że jej szkodli­wość jest o tyle dyskusyj­na, że tak naprawdę jeśli ktoś zupełnie bezre­fleksyjnie pod­chodzi do tego co czy­ta, to jakikol­wiek kon­takt z kul­turą jest szkodliwy.

Zwierz rozu­mie dobre intenc­je tych którzy wskazu­ją, że kul­tura – czy to pop­u­lar­na czy to fanows­ka niekoniecznie dostar­cza zbyt wielu wzorów dobrych związków czy zachowań w związku. Z drugiej strony – Zwierz wcale nie jest pewny czy da się stworzyć jeden dobry obraz relacji między­ludz­kich, który odpowiadał­by wszys­tkim. To co dla jed­nych jest toksy­czne dla drugich jest nor­malne, to co jed­nym dało­by szczyt szczęś­cia dla drugich było­by kosz­marem. Być może więc należy iść w zupełnie inną stronę. Zami­ast zmieni­ać fikcję należało­by raczej popra­cow­ać nad tym jak czy­tamy to co czy­tamy. Nie chodzi bowiem o osądzanie czy jakieś relac­je są dobre czy złe, ale o ucze­nie czytel­ni­ka by umi­ał dostrzec intenc­je auto­ra i to jak bard­zo próbu­je narzu­cić nam pewne wzorce. Wtedy moż­na pisać i czy­tać wszys­tko bez lęku że ktoś nie zrozu­mie co właś­ci­wie przeczytał.

Ps:  Dziś w nocy są Złote Glo­by, Zwierz nie będzie ich pewnie komen­tował na bieżą­co (sen jest najpiękniejszą z rzeczy) ale w poniedzi­ałek o 10 rano w radio TOK FM będziecie mogli posłuchać jak Zwierz opowia­da o wygranych i przegranych.