Redaktor i jego pisarz czyli zwierz i film Geniusz

Uwiel­bi­amy filmy  zdol­nych twór­cach. To jeden z niemalże osob­nych gatunków fil­mowych. Zasa­da jest pros­ta – twór­ca jest genial­ny, jego życie ciężkie a życie oso­biste pog­mat­wane. O szczęśli­wych pis­arzach filmów się nie robi. Geniusz jest filmem który częś­ciowo podąża za tym tropem, częś­ciowo całkowicie mu zaprzecza. Nie wynosi bowiem auto­ra na piedestał nie każąc mu wcześniej przysiąść nad niezbęd­ną redakcją

Film opowia­da his­torię współpra­cy młodego pis­arza Thomasa Wolfe i jed­nego z najsławniejszych redak­torów swoich cza­sów – Maxwella Perkin­sa które­mu przyp­isu­je się zasługę odkrycia Scot­ta Figz­er­al­da czy Hem­ing­waya. Wolfe był pis­arzem specy­ficznym – czu­ją­cym wewnętrzny ciągły przy­mus pisa­nia – zwłaszcza auto­bi­ograficznego. Jego manuskryp­ty były niesły­chanie długie (dwie z jego powieś­ci wydane pośmiert­nie do dziś są jed­ny­mi z najdłuższych jakie kiedykol­wiek napisano) ale od razu rozpoz­nane przez kry­tykę (choć nie przez wydaw­ców) jako dzieła wybitne i przeło­mowe. Film zaczy­na się w momen­cie kiedy Wolfe przynosi do wydawnict­wa manuskrypt swo­jej powieś­ci „Spójrz ku domowi Aniele” (wów­czas książ­ka ma jeszcze tytuł „O Lost”) i zaczy­na się pra­ca – trze­ba bowiem z chao­ty­cznego manuskryp­tu wydobyć książkę. Książkę która ma trafić do rąk czytelnika.

Dwóch Anglików uda­ją­cych amerykanów i książ­ka — książ­ka której film jest fenom­e­nal­ną reklamą

Ten wątek – wspól­nej pra­cy nad książką wypa­da najlepiej w całym filmie. Przyglą­damy się bowiem pra­com nad książkom których zwyk­le się nam nie pokazu­je. Tytułowy Geniusz Wolfe’a nie pozostaw­ia wąt­pli­woś­ci ale Perkins ma za zadanie dostar­czyć książkę w najlep­szym możli­wym ksz­tał­cie czytel­nikom. Zaczy­na się więc przepisy­wanie, wykreślanie, dysku­towanie, upraszczanie a cza­sa­mi dopisy­wanie. Jed­nocześnie spo­ty­ka się przy tej śmieszno – trag­icznej współpra­cy dwo­je ludzi o zupełnie innym pode­jś­ciu do życia i pra­cy. Wolfe jest nie do wytrzy­ma­nia – wszędzie go pełno, mówi co myśli, mówi tak jak pisze – jego wypowiedzi się kwieciste, miejs­ca­mi egzal­towane ale mają swój urok. Jed­nocześnie to chodzą­cy egoizm, człowiek zach­wycony włas­nym powodze­niem. Pis­arz których chce być słuchany i podzi­wiany. Perkins podob­nie jak my trochę mu tą butę czy egoizm wybacza. W końcu nieza­leżnie od tego jakie iluz­je ma w sto­sunku do swo­jej wielkoś­ci Wolfe to właśnie z nich bierze źródło doskon­ała auto­bi­ograficz­na proza. Zresztą ta potrze­ba przełoże­nia swo­jego całego życia, całego świa­ta na sowa i powieść spraw­ia, że trud­no powiedzieć czy rzeczy­wiś­cie Wolfe jest tak bard­zo zaan­gażowany sobą czy też jego okru­cieńst­wo wyni­ka z ciągłej wal­ki by opisać wszys­tko co go otacza. To geniusz trud­ny do wytrzy­ma­nia, aro­ganc­ki ale jed­nak – mają­cy na swo­je uspraw­iedli­wie­nie doskon­ałą pracę.

Geniusz geniuszem ale cóż począć bez kogoś kto ci pokreśli rękopis czer­wonym ołówkiem

Z drugiej strony mam Perkin­sa. Człowieka bez ambicji by stać w pier­wszym rzędzie. Pracu­jącego dłu­go i wytr­wale i wciąż zerka­jącego co pewien czas na swój kom­pas moral­ny. Widz­imy go jak obser­wu­jąc Wol­fa uczy się że nie moż­na zawsze staw­iać pra­cy pon­ad rodz­iną. Jak wspiera swo­jego danego „geniusza” Figz­er­al­da który popadł w kłopo­ty (rzecz jas­na wszyscy wiemy, że przez Zeldę, która tu jest duchem o którym w sum­ie niewiele wiemy) i nie jest w stanie pisać. Perkins to człowiek który nie żyje duchem Nowego Jorku lat trzy­dzi­estych wręcz prze­ci­wnie po pra­cy wychodzi z wieżow­ca na Man­hat­tanie, wsi­a­da do pociągu  i jedzeni do swo­jej posi­adłoś­ci pod miastem. Jest spoko­jnym pra­cown­ikiem rynku książ­ki, który nie zde­j­mu­je kapelusza i wykreśla czer­wonym ołówkiem zda­nia z powieś­ci Hem­ing­waya. To postać która prze­cież zawsze ist­nieje w powieś­ci­ach o genial­nych pis­arzach. Ich redak­tor, ale tu mamy go okazję poz­nać po raz pier­wszy. Człowieka który umie nie tylko rozpoz­nać geniusza ale też zmusić go do pra­cy nad sobą.

Nicole Kid­man w prze­ciągu kilku lat przeszła od rówieśnicz­ki Jude’a Law do jego o dwadzieś­cia lat starszej patron­ki. Oj Hol­ly­wood robisz to źle

Spotkanie tych dwóch bohaterów zaowocu­je przy­jaźnią opartą o prostą potrze­bę – jeden z nich zawsze prag­ną mieć syna, dru­gi oparł więk­szość swo­jej twór­c­zoś­ci – w tym mon­u­men­talne dzieło (swo­ją drugą powieść  „Of Time and the Riv­er”) na poszuki­wa­niu ojca, a właś­ci­wie wzoru ojcost­wa. Film pozwala nam ich poz­nać – razem i osob­no, pokazu­je ich rodziny (Perkins ma żonę, niespełnioną aktorkę  i kil­ka córek, Wolfe miesz­ka ze starszą od siebie mężatką która opła­ca jego kari­erę lit­er­acką), ambic­je a nawet to czego sami nie dostal­i­by gdy­by nie obec­ność drugiej oso­by. Perkins zabierze Wolfe’a na rodzin­ny obi­ad gdzie ten będzie zabaw­iał rozchi­chotane cór­ki swo­jego redak­to­ra, Wolfe wyciąg­nie Perkin­sa do baru z jazzem gdzie pokaże mu jak bard­zo współczes­na lit­er­atu­ra przy­pom­i­na jazz. Ta relac­ja pomiędzy bohaterka­mi – przekracza­ją­ca granice zawodowej współpra­cy jest jed­nym z najlep­szych  ele­men­tów fil­mu. Ten rodzaj przy­jaźni i podzi­wu zwyk­le nie wychodzi tak dobrze. Tu zaś – udało się doskonale trafić w odpowied­ni ton.

Na ten film każdy pis­arz powinien udać się ze swoim redak­torem a potem postaw­ić mu dużego drinka.

Jak zwierz pisał nie jest to film ide­al­ny. Zde­cy­dowanie naj­gorszym jego ele­mentem jest kwes­t­ia związku Wolfe’a z mężatką Aline Bern­stein, która z miłoś­ci do pis­arza porzu­ciła rodz­inę. Wątek ten – choć dobrze pokazu­je egoizm pis­arza, jest stras­zli­wie melo­dra­maty­czny i trochę nie pasu­je do całoś­ci his­torii. Nie zawsze też nar­rac­ja bieg­nie odpowied­nim ryt­mem – w filmie zdarza­ją się potknię­cia – obok scen wybit­nych (które najczęś­ciej łączą humor z pod­niosłoś­cią – i dobrze im to wychodzi) pojaw­ia­ją się też takie które nieco zbyt łopa­to­log­icznie próbu­ją nam wyjaśnić cechy charak­teru bohaterów. Zwłaszcza w przy­pad­ku Wolfe’a nieco zbyt częs­to pokazu­je się nam jaki z niego zły i ego­isty­czny człowiek. Z kolei Perkins ma o jed­ną scenę bycia dobrym porząd­ny człowiekiem za dużo.  Jest to jed­nak taki film, że te lep­sze sce­ny wyna­gradza­ją potknię­cia w sce­nar­iuszu czy niekoniecznie najlep­sze zestaw­ie­nie kole­jnych scen. Zwłaszcza że co zwierza zaskoczyło – doskonale korzys­ta się tu z humoru. Tam gdzie trze­ba towarzyszy on ciągłym walkom o popraw­ki w książce, kiedy indziej – ważnej roz­mowy pomiędzy pis­arza­mi którzy zas­tanaw­ia­ją się co zro­bił dla nich Perkins.

Film dobrze radzi sobie z męski­mi bohat­era­mi. Przy kobi­etach nagle traci pazur

Jed­nocześnie pewnym tem­atem fil­mu pozosta­je wyrażona przez Perkin­sa wąt­pli­wość, czy redak­torzy, nawet wybit­ni naprawdę czynią książ­ki lep­szy­mi czy tylko dos­tosowu­ją je do włas­nego gus­tu, albo po pros­tu – zmieni­a­ją na inne. Zwierz nie może się oprzeć wraże­niu, że ma to związek z fak­tem, że o ile za cza­sów pub­likacji uważano, że Perkins właś­ci­wie uksz­tał­tował prozę Wolfe’a  o tyle dziś po pełnym kry­ty­cznym wyda­niu „O Lost” (pier­wszej autorskiej wer­sji „Spójrz ku domowi Aniele”) uważa się, że jed­nak nawet tak wybit­ny redak­tor jak Perkins nie przysłużył się książce i że ory­gi­nał jest bez porów­na­nia lep­szy. Oczy­wiś­cie to do pewnego stop­nia są dyskus­je lit­er­ack­ie i nie moż­na ich uważać za jed­noz­naczne rozstrzyg­nię­cie w dyskusji o roli redak­to­ra. Zwłaszcza, jeśli weźmiemy pod uwagę, że Wolfe i tak pisał w cza­sach ciekawych – kiedy autorów uznawanych dziś za abso­lut­nych klasyków amerykańskiej lit­er­atu­ry czy­tało się powszech­nie i best­seller nie oznaczał powieś­ci złej choć dobrze sprzedanej ale mógł wręcz prze­ci­wnie rzeczy­wiś­cie wyróżnić powieść wybitną.

Film ma cud­owne przy­gas­zone światło. Niby nie czerń i biel, niby nie sepia a jed­nak oglą­da się jak fotografię wyjętą z szuflady

Niewąt­pli­wie Geniusz robi wraże­nie też ze wzglę­du na kreac­je aktorów w rolach pier­ws­zo­planowych. Jude Law od daw­na nie grał tak dobrze – być może pomógł fakt, że współpra­cow­ał wcześniej z reży­serem na sce­nie – przy Ham­le­cie i Hen­ryku V. Tu doskonale wypa­da jako ego­isty­czny ego­cen­tryk, jed­nocześnie dziecin­ny i niesły­chanie wprawny w obserwacji włas­nej duszy i otacza­jącego go świa­ta. Z jed­nej strony chce­my go jak najwięcej, jego energii, słowotoku ale każde jego pojaw­ie­nie się w kadrze wprowadza pewien dyskom­fort, wiemy że powie za dużo, wiemy, że nie będzie się prze­j­mować uczu­ci­a­mi innych. Law doskonale odd­a­je tą dychotomię jed­nocześnie czyniąc swo­jego bohat­era bard­zo młodym i żąd­nym życia, sławy i pamię­ci potom­nych (film nie waha się pod­kreślić ironii wynika­jącej z fak­tu że świat lep­iej zapamię­ta Figz­er­al­da który w filmie przeży­wa najwięk­szy kryzys twór­czy). Kon­tra­punk­tem dla tej bard­zo rozbu­dowanej roli jest Col­in Firth. Nie gra tu ang­iel­skiego gen­tle­m­ana ale bierze sporo ze swoich bry­tyjs­kich ról. Jest spoko­jny, wyco­fany i racjon­al­ny. Ale jed­nocześnie widz­imy, że w nim też kłębią się uczu­cia i emoc­je skryte pod dobrym wychowaniem i nigdy nie zde­j­mowanym z głowy kapeluszem. Zresztą Firth ponown­ie udowad­nia tym filmem, że jego wys­tęp bard­zo zależy od reży­sera i mate­ri­ału. To jest aktor od którego trze­ba wyma­gać bo inaczej popa­da w trud­ną do zniesienia sztam­pę. Tu jed­nak sztampy nie ma. Doskon­ały jest też Guy Pearce w roli zła­manego przez życie Figz­er­al­da. To niewiel­ka rola, ale znaczą­ca  — swoisty kon­tra­punkt czy memen­to mori dla roze­dr­ganego ale artysty­cznie niesły­chanie płod­nego Wolfe’a. Doskon­ała rola.

W filmie jest trochę tęs­kno­ty za cza­sa­mi gdy wydawnict­wa zabi­jały się powieść auto­bi­ograficzną i nieco ekspery­men­tal­ną a nie o kole­jny krymi­nał o niezrównoważonej kobiecie

Nieco gorzej wypada­ją panie – jak­by doczepi­one do tej  dobrze napisanej męskiej his­torii. Nicole Kid­man gra w innym filmie, ale to raczej skutek marnej kreacji jej bohater­ki w sce­nar­iuszu niż samej gry, choć w tym filmie – ma się wraże­nie, że Kid­man zupełnie straciła mimikę. Zresztą jest coś bard­zo dzi­wnego w obser­wowa­niu jak aktor­ka gra rolę napisaną dla kogoś zde­cy­dowanie starszego. Jej bohater­ka ma być patronką i trochę opiekunką naszego pis­arza. Różni­ca wieku między nimi jest istot­nym ele­mentem tego układu. Oglą­da­jąc film nie sposób dostrzec okrut­nej ironii Hol­ly­wood które kiedyś widzi­ało Jude Law i Nicole Kid­man jako dwójkę zakochanych równo­latków (w Cold Moun­tain) a ter­az Kid­man ma grać starszą patronkę pod­czas kiedy Law gra mężczyznę od siebie sporo młod­szego (Wolfe zmarł mając lat 38 a Jude już ma lat 43). Przy czym auto­ra i jego kochankę dzieliło kilka­naś­cie lat. Jude jest od Nicole młod­szy zaled­wie o lat 6 zaś pod wzglę­dem zachowa­nia urody obo­je mogą uchodz­ić za trud­nych do dokład­nego wiekowego przyszpile­nia ludzi koło 40. Trochę podob­ne uczu­cia ma się w przy­pad­ku Lau­ry Lin­ney, która już została prze­nie­siona do kat­e­gorii „mat­ka gro­mad­ki dzieci” która musi słuchać o tym co przys­toi kobi­etom w pewnym wieku.  Obie aktor­ki dosta­ją role wyjątkowo mało żywe jak na doskonale napisane i zagrane kreac­je Lawa i Firtcha.

Jude Law od daw­na nie był tak dobry. Ale Jude kwit­nie kiedy gra ego­istów i ego­cen­tryków. To taki motyw prze­wod­ni jego kariery

Nieza­leżnie od wad to film, który oglą­da się z przy­jem­noś­cią. Ma on sznyt bry­tyjs­kich filmów biograficznych, częs­to kam­er­al­nych ale jed­nak wypełnionych sce­na­mi które trafi­a­ją do serc. Nie jest to kino wybitne ale na pewno przynoszące wid­zowi olbrzymią satys­fakcję zarówno w cza­sie trwa­nia sean­su jak i po jego zakończe­niu. Spoko­jnie moż­na roz­maw­iać i rozmyślać po nim o roli pis­arza, redak­to­ra, naturze geniuszu i tym jak wybit­nym trze­ba być by dostrze­gać wielkość innych. Jeśli prze­gapicie go w kinach nie musi­cie płakać. To jed­na z tych pro­dukcji która doskonale sprawdzi się oglą­dana w domu. Bo to kino dobre choć kam­er­alne. Szko­da że tak mało kin w Polsce pokazu­je tą perełkę. No ale zawsze może­cie kupić DVD.

Ps: Zwierz oglą­dał film w Kinotece. Która jest kinem studyjnym jak twierdzi w cza­sie licznych infor­ma­cji. Jest to kino studyjne które ma dwadzieś­cia min­ut reklam. Ale to zdzierżę. Nie zdzierżę kina które nie ma kli­matyza­cji. Serio dawno powi­etrze nie smakowało tak słodko.

Ps2: W filmie „nov­el­ist” przetłu­mac­zono na now­elista. WHY?