Co zrobić z takim chłopcem? czyli o “Pinokio” od Guillermo del Toro

Co my z tobą poczniemy „Pinokio” — to westch­nie­nie nie tylko postaci z książek i filmów, ale też westch­nie­nie nie jed­nego widza czy dys­try­b­u­to­ra najnowszej wer­sji opowieś­ci w reży­serii Gul­lier­mo del Toro. Bo cóż zro­bić z filmem, który ma wszelkie ozna­ki pro­dukcji dla dzieci z tą różnicą, że opowia­da o śmier­ci, paradok­sie nieśmiertel­noś­ci a w trzy­dzi­estej min­u­cie wchodzą włoscy faszyś­ci. Czy mamy w naszym kat­a­logu miejsce na takie pro­dukc­je skry­wa­jące się pod baśnią, które zami­ast łagodz­ić świat przed­staw­ia­ją go w sposób skom­p­likowany, zostaw­ia­jąc widza z pytaniem odnośnie do włas­nej śmiertel­noś­ci. I czy na Boga może­my to pokazać współczes­nym dzieciom?

Nie da się mówić o filmie del Toro bez reflek­sji, że dla widzów współczes­nych punk­tem odniesienia bardziej niż powieść będzie wer­s­ja fil­mowa — zarówno klasy­cz­na ani­mac­ja Dis­neya, jak i zde­cy­dowanie mniej udana, wręcz trag­icznie nie udana, wer­s­ja aktors­ka przed kilku miesię­cy. Obie his­to­rie, mają być przy­powieś­ci­a­mi o moral­noś­ci, ale w isto­cie, wydesty­lowana z cza­sem opowieść potrafi nie tylko stać się drew­ni­ana, ale zupełnie stracić jakiekol­wiek pozo­ry szczeroś­ci. Jak słusznie zauważali kry­ty­cy nowej fil­mowej wer­sji — gdzieś po drodze przy przenosze­niu ani­macji na film aktors­ki niekoniecznie udało się znaleźć miejsce na pełne przesłanie książ­ki, z resztą sta­je się to tylko orna­ment, prowadzą­cy nas do oczy­wis­tego dobrego zakończenia — Pinokio musi zostać prawdzi­wym chłopcem i cała opowieść skończyć się musi dobrze.

Guiller­mo del Toro’s Pinoc­chio — (Pic­tured) Sebas­t­ian J. Crick­et (voiced by Ewan McGre­gor). Cr: Net­flix © 2022

Fakt, że taka a nie inna wer­s­ja his­torii jest dla więk­szoś­ci z nas punk­tem odniesienia spraw­ia, że ani­mac­ja del Toro sta­je się jeszcze wyraźniej pod­waże­niem nie tylko wer­sji Dis­neya, ale też tego co i jak opowiadamy sobie w fil­mach ani­mowanych, które teo­re­ty­cznie mogły­by być przez­nac­zone dla młodego widza. His­to­ria Gep­pet­to i Pinokio nie dzieje się tu kiedyś, gdzieś. Wręcz prze­ci­wnie — mamy dokładne daty i bard­zo real­ny kra­jo­braz wokół. Gep­pet­to stracił syna w cza­sie bom­bar­dowań w 1916 roku, mały Pinokio poz­na­je świat już za rządów Mus­solin­iego, kiedy młodych chłopców trenu­je się by mogli odd­ać życie za ojczyznę. Pinokio ma iść do szkoły nie tyle żeby się uczyć, ale dlat­ego, że może się przy­dać reżi­mowi, wys­tępu­jąc w obwoźnym teatrze ma zachę­cać młodych ludzi do odd­a­nia życia za Duce i jego kraj. Jed­nocześnie del Toro nie stroni od sym­bo­l­i­ki chrześ­ci­jańskiej. Pinokio widząc drew­ni­any krucy­fiks pyta, dlaczego, tą drew­ni­aną fig­urę ludzie kocha­ją i jej śpiewa­ją, a on choć też drew­ni­any budzi lęk. Z resztą ta sym­bo­l­i­ka ukrzyżowa­nia jeszcze powróci.

To osadze­nie opowieś­ci w his­to­rycznym konkre­cie, czyni ją pewnie dla wielu widzów, zupełnie niedostęp­ną dla dzieci. Ja zaś zas­tanaw­iam się coraz bardziej czy del Toro nie próbu­je nam przy­pom­nieć, że sep­a­rowanie pewnych idei — współczu­cia, braterst­wa, poświę­ca­nia się — od wydarzeń his­to­rycznych, w których były one kluc­zowe, w pewien sposób nie prowadzi do ich wypaczenia. Uczymy o rzeczach abstrak­cyjnych, w abstrak­cyjnych deko­rac­jach, wciąż ucieka­jąc przed nazwaniem rzeczy po imie­niu. Tym­cza­sem film pod­powia­da — cza­sem przy­chodzą zupełnie prawdzi­wi źli ludzie i wtedy nawet drew­ni­ani chłop­cy będą musieli zachować się w odpowied­ni sposób. To jest moim zdaniem jak­iś sprze­ciw, wobec tego wypy­cha­niu rzeczy­wis­toś­ci i his­torii poza świat dziec­ka. Jak­by Dis­ney się w tym spec­jal­izu­je tworząc his­to­rie, które przede wszys­tkim dba­ją o to by nie staw­iać zbyt trud­nych pytań.

Guiller­mo del Toro’s Pinoc­chio — (Pic­tured) Pinoc­chio (voiced by Gre­go­ry Mann). Cr: Net­flix © 2022

Jeśli o trudne pyta­nia chodzi, to nieodłącznym ele­mentem tego nowego Pinokio jest śmierć. A właś­ci­wie jej paradoks, którego Pinokio sta­je się ofi­arą. Umieranie nie jest trudne, jeśli jest się drew­ni­aną pacynką. Więcej — może być zupełnie nie możli­we, biorąc pod uwagę, że to życie nie jest życiem prawdzi­wym. Film nie tylko trak­tu­je śmierć jako coś koniecznego, oczy­wis­tego, ważnego, ale też nie czyni z niej najwięk­szego wro­ga. To śmierć nada­je życiu wartość, to ona czyni nas prawdzi­wy­mi — bez niej, życie, które toczymy nie ma takiej wartoś­ci, nie jest jedyne i niepow­tarzalne. Żeby naprawdę żyć, trze­ba naprawdę umrzeć. Tu z resztą film pod­waża nieco ten schemat tego co to znaczy zostać „prawdzi­wym chłopcem”. Być może nigdy nie chodzi o to by doro­bić się śmiertel­nego ciała. Co z resztą tak na mar­gin­e­sie jest moim zdaniem naj­ciekawszym ele­mentem inter­pre­tacji całej historii.

Odrzu­ca przy tym del Toro prosty dydak­tyzm ory­gi­nału. Nie będzie wyspy uciech czy zami­any w osły. Chłop­cy, zostaną wysłani na obóz szkole­niowy dla młodych faszys­tów. Wal­ka o zachowanie człowieczeńst­wa, będzie więc dużo bardziej dosłow­na. Nie będzie prostej dydak­ty­ki, lecz trudne moralne wybo­ry, nie będzie niegrzecznych dzieci, będą dzieci w kosz­marnych okolicznoś­ci­ach. W tym wszys­tkim szczerość Pinokia i jego gotowość nie tylko do poświęce­nia, ale też do tros­ki o innych będzie lśniła w wyjątkowy sposób. Otwartość Pinokia nie wys­tawi go na karę, bo w isto­cie — nie jest to opowieść o niegrzecznych dzieci­ach, tylko o dziecięcej niewin­noś­ci i jej spotka­niu z okrut­nym światem. To jak Pinokio sobie poradzi jest w jak­iś sposób pon­ad­cza­sową wskazówką dla nas wszys­t­kich, dużo głęb­szą i bardziej liryczną niż proste moralne nau­ki niczym z przy­powiastek dla grzecznych dzieci.

Guiller­mo del Toro’s Pinoc­chio — (Clockl­wise) Spaz­zatu­ra (voiced by Cate Blanchett), Gepet­to (voiced by David Bradley), and Pinoc­chio (voiced by Gre­go­ry Mann). Cr: Net­flix © 2022

Abso­lut­nie fan­tasty­cznie dobra­no aktorów do ról głównych. Przede wszys­tkim fan­tasty­cznym wyborem było zatrud­nie­nie Ewana McGre­go­ra jako Świer­szcza, ale też jako nar­ra­to­ra — jest to najlep­sza rola ze wszys­t­kich, i powodze­nie zwłaszcza ostat­niego aktu fil­mu opiera się na tym jak fan­tasty­cznie ope­ru­je głosem McGre­gor. David Bradley uży­czył gło­su Gep­pet­to i jest w tym głosie dokład­nie to czego potrze­bu­je ten starszy, pogrążony w żało­bie mężczyz­na, który chci­ał­by tylko szczęś­cia i spoko­jnego życia, ale od śmier­ci syna nie może na to liczyć. Z resztą cały ten pier­wszy akt gdzie poz­na­je­my syna Gep­pet­to jest sam w sobie takim doskon­ałym przykła­dem jak tworzyć angażu­jącą his­torię, która sprawi, że będzie nam przykro mimo, że znal­iśmy jej puen­tę. Til­da Swin­ton mówi zarówno głosem Śmier­ci jak i Niebieskiego Sucha który daje życie Pinokio — co jest wyborem jak najbardziej oczy­wistym. Sporo w tych posta­ci­ach najróżniejszej sym­bo­l­i­ki (och te dziesiąt­ki oczu na skrzy­dłach, ten Sfinks z trze­ba ogo­na­mi) — która jest przepysz­na do odczy­ty­wa­nia i odcyfrowywa­nia. Z resztą jest to jeden z tych filmów, które potem w pochleb­nych recen­z­jach nazy­wa się „tri­um­fem wyobraźni reży­sera” i w tym przy­pad­ku nie moż­na nawet zgrzy­tać zębami.

No właśnie — ani­mac­ja del Toro jest fan­tasty­cz­na — wzrusza­ją­ca i porusza­ją­ca, mądra, wiz­ual­nie zach­wyca­ją­ca (jest to moim zdaniem dowód na to, że jed­nak jest coś zach­wyca­jącego w ani­macji, która nie korzys­ta tylko z kom­put­era), ory­gi­nal­na i pozostaw­ia­ją­ca człowieka z reflek­s­ja­mi znacznie wychodzą­cy­mi poza nawet ory­gi­nal­ną his­torię o drew­ni­anym chłopaczku (której z resztą nie cier­pię). Tylko co z nią zro­bimy? Dorośli mogą się w niej oczy­wiś­cie zanurzyć, trak­tu­jąc opowieść jako wyraz niezwykłej twór­czej wyobraźni reży­sera. Ale co z młod­szym widzem, który mógł­by się czegoś nauczyć? Jakoś po drodze stara­jąc się zachować dziecińst­wo odgrodzil­iśmy dzieci, od tego wszys­tkiego co jest trud­niejszym ele­mentem świa­ta. Prze­cież nie pokaże­my dziecku fil­mu, gdzie jest żało­ba, śmierć, alko­hol, faszyzm! Bo…, bo prze­cież nie zrozu­mie. Ale czy na pewno? Czy nie dal­iśmy się trochę zag­nać w kąt przez te wszys­tkie dba­jące o poprawnie wydesty­lowaną wiz­ję świa­ta opowieś­ci od wiel­kich stu­dio. Czy nie upu­pi­amy trochę młodych widzów szuka­jąc dróg jak nie pokazać im niczego naprawdę złego, czy smut­nego jed­nocześnie nie dając im szans by jakoś przeżyć ten smutek, prz­er­aże­nie i nadzieje w warunk­ach kul­tu­ry. Nie mam prostej odpowiedzi, ale kiedy czy­tam kole­jny tekst, o tym, że ten Pinokio nie jest dla dzieci zas­tanaw­iam się czy aby na pewno. Czy może nie jest dla ludzi, którzy wybier­a­ją dzieciom filmy.

Guiller­mo del Toro’s Pinoc­chio — (Pic­tured) Pinoc­chio (voiced by Gre­go­ry Mann). Cr: Net­flix © 2022

Cóż zro­bić z takim Pinokio. Nie jest prze­cież „prawdzi­wym chłopcem” — ani­mowanym filmem, który w jego wygład­zonych ramach moż­na pokazać sied­mi­o­latkowi. Nie jest też, jed­ną z tych zupełnie dorosłych ani­macji, przy których krzy­czymy „ani­mac­ja może być też dla dorosłych”. Pinokio jest dokład­nie tym czym jest — abso­lut­nie przepiękną, his­torią, w której jest magia, śmierć i faszyś­ci. I nie będzie niczym innym. Nie musi się w nic zmieni­ać. Być może dlat­ego, jest to film tak dobry i tak bard­zo skazany na to, by żyć gdzieś z boku głównego nur­tu, być może nigdy do koń­ca nie pasu­jąc. Zupełnie jak sam bohater.