Ulotny urok Addamsów czyli o rodzinie idealnej

W Hal­loweenowy week­end wybrałam się do kina na ani­mowaną „Rodz­inę Addamsów 2”. Nie powiem – była we mnie odrobi­na nadziei, że ani­mac­ja – nawet jeśli nie najlep­sza rozbudzi we mnie trochę tego sen­ty­men­tu jaki mam do tej niezwykłej rodziny. I choć sam film mnie zaw­iódł to spraw­ił, że z radoś­cią wró­ciłam do rozmyśla­nia – co czyni Addamsów tak powszech­nie kochaną historią.

Począwszy od komik­sów które zaczęły się pojaw­iać jeszcze w lat­ach trzy­dzi­estych, przez ser­i­al telewiz­yjny, ukochane filmy aktorskie aż po współczesne ani­mac­je, Addamsowie odwołu­ją się do kilku kluc­zowych tropów. Po pier­wsze – mamy tu do czynienia z prawdzi­wym amerykańskim gotykiem – zwłaszcza gdy odnosimy się do posi­adłoś­ci Addamsów – Siedliszcza ponurego, a jed­nak wys­tawnego, wypełnionego w środ­ku mnóst­wem rzeczy dzi­wnych i prz­er­aża­ją­cych. Rysown­ik, Charles Addams czer­pał inspirację ze swo­jego rodzin­nego mias­ta West­field w New Jer­sey gdzie do dziś moż­na zobaczyć wiele willi które przy­pom­i­na­ją nieco mniej mroczną wer­sję domu Addamsów. Także wygląd bohaterów – zwłaszcza chu­dość i bladość Mor­ticii czy Wednes­day przy­wodzi na myśl tą styl­istykę, którą potem pod­biorą w Europie i Stanach wszelkiej maś­ci współcześni goci.

Po drugie – mamy tu do czynienia a najprost­szym dowcipem, który jed­nak wciąż dzi­ała. To co innym wyda­je się straszne, prz­er­aża­jące i odrzu­ca­jące, dla Addamsów jest miłe, przy­jazne i wywołu­jące ciepłe wspom­nienia. Ból, tor­tu­ry, pot­wory – wszys­tko to jest dla Addamsów ele­mentem ich codzi­en­nego życia. Tam gdzie inni ucieka­ją ze stra­chem, Addamsowie przy­pom­i­na­ją sobie o tym co w ich życiu najlep­sze. To co u innych wywołu­je wymio­ty, w tej rodzinie jest ukochanym rodzin­nym przepisem. Jeśli się czegoś boją to wszys­tkiego co słod­kie i urocze – od koloru różowego po szczeni­acz­ki. Dow­cip pole­ga­ją­cy na prostym odwróce­niu tropów nigdy się nie starze­je i moż­na go opowiadać kilka­dziesiąt razy z równym powodzeniem.

Co więcej niemal wszys­tkie filmy i seri­ale które się­gały po ten trop korzys­tały też z jeszcze jed­nego dow­cipu – czyli zestaw­ienia eks­cen­trycznoś­ci Addamsów z codzi­en­noś­cią zwykłych amerykanów. Było to niemal zawsze spotkanie trau­maty­czne dla obu stron. Addamsowie z prz­er­aże­niem patrzyli na amerykańskiej zwycza­je (w ostat­niej ani­macji wyśmi­ano min. konkursy małej Miss, ale w fil­mach np. widzieliśmy jak Mor­ti­cia z prz­er­aże­niem odkry­wa, że w dziecię­cych bajkach opowiadanych w zwykłym przed­szkolu nikt pod koniec nie umiera). Zresztą najwięk­szą tragedią jaka kiedykol­wiek przy­darzyła się Addam­som była konieczność życia w nor­mal­nych warunk­ach bez swo­jego spoko­jnego odosob­nienia w których ich dzi­wność nie była­by zestaw­iona z prz­er­aża­jącą amerykańską codzi­en­noś­cią. Co ponown­ie – pozwala na prostą kry­tykę amerykańskiego sty­lu życia, przy jed­noczes­nej – pochwale trady­cyjnych wartości.

Jed­nak kluc­zowy jest ten trze­ci czyn­nik. Rodz­i­na Addamsów jest w założe­niu ide­al­ną amerykańską rodz­iną. Nawet na pier­wszych kome­diowych ilus­trac­jach dostrzeże­my, że u Addamsów zawsze kluc­zowe były relac­je – rodz­ice, którzy się kocha­ją, spędzanie cza­su z rodz­iną, zabaw­ian­ie dzieci, wprowadzanie do domu także członków rodziny posz­er­zonej – mat­ki czy wuj­ka. Choć Addamsowie są bogaci to nie są skąpi, wręcz prze­ci­wnie – pieniądze nie mają dla nich więk­szego znaczenia (w seri­alu o Addamsach gdy nowi sąsiedzi rodziny, chcą się wyprowadz­ić z powodu zmi­any pra­cy, Gomez wykupu­je całą fir­mę by utrzy­mać sąsiedzkie relac­je). Rodz­i­na Addamsów stanowi przed­miot zaz­droś­ci, bo właśnie taka miała być – kocha­ją­ca się, zży­ta i obdarza­ją­ca się wza­jem­nie akcep­tacją. Jed­nocześnie – nie idącą drogą patri­ar­chal­nych układów, bo Gomez i Mor­ti­cia nie tylko wychowu­ją dzieci dzieląc się obow­iązka­mi, ale też – słucha­jąc siebie nawza­jem i postępu­jąc z poszanowaniem wza­jem­nych opinii. Moż­na wręcz dojść do wniosku, że to Mor­ticii bliżej do bycia głową rodziny, bo niewąt­pli­wie Gomez uczyni wszys­tko by tylko była szczęśliwa.

Oczy­wiś­cie to posz­erze­nie dow­cipu o tym, że najlep­szą rodz­iną w okol­i­cy jest ta nad której domem unosi się wciąż niepoko­ją­ca bur­zowa chmu­ra. Kwes­t­ia w tym, że przez wiele lat ten dow­cip funkcjonował w świecie pozy­ty­wnie przed­staw­ianych w pop­kul­turze pod­miejs­kich rodzin. W sit­co­mach, kinie oby­cza­jowym czy kome­diowym – ta pozy­ty­w­na wiz­ja amerykańskiej rodziny pojaw­iała się bard­zo częs­to. Z cza­sem jed­nak na tym obra­zie zaczęło się pojaw­iać coraz więcej rys i dziś niekoniecznie tak łat­wo znaleźć jed­noz­nacznie pozy­ty­wny rodzin­ny przekaz. Tym­cza­sem Addamsowie się nie zmieni­a­ją – ich wyz­nac­zone raz cechy pozosta­ją wciąż w mocy. To co miało być teo­re­ty­cznie negaty­wne czy dzi­wne bled­nie w obliczy fak­tu, że trud­no we współczes­nej pop­kul­turze odnaleźć parę małżeńską kocha­jącą się tak bard­zo ja Addm­sowie. Pod­czas gdy rodziny z sit­comów zwyk­le się kłócą (i kłó­ciły) Addamsowie kłót­ni nie zna­ją – na ich drodze może stać co najwyżej dekon­cen­trac­ja wywołana nad­mierną pasją. Co zresztą spraw­ia że nie jestem wielką fanką musi­calu o tej rodzinie (wiem zaraz mnie zje­cie) w którym jed­nym z głównych ele­men­tów jest fakt, że Gomez i Mor­ti­cia nie mogą się dogadać. Każde małżeńst­wo może prze­chodz­ić czas pró­by ale nie to – właśnie na tym pole­ga ich siła. Na szczeroś­ci, otwartoś­ci i namięt­noś­ci która nie gaśnie nawet po lat­ach (co nadal odróż­nia ich od dziesiątek fil­mowych małżeństw).

Co więcej z cza­sem wszys­tko to co mogło­by czynić Addamsów potenc­jal­nie dzi­wny­mi stało się dla nas dużo bliższe. Cukierkowa amerykańs­ka este­ty­ka wszys­tkim nam wychodzi usza­mi, i zde­cy­dowanie bardziej czu­je­my związek z eks­cen­tryka­mi, którzy najlepiej czu­ją się we włas­nym domu. Addamsowie żyją w świecie oswo­jonego bólu – fizy­cznego i egzys­tenc­jal­nego, który my sami czu­je­my częś­ciej niż chcielibyśmy przyz­nać. Nawet kolorysty­ka świa­ta Addamsów – opar­ta o czerń i szarość prze­maw­ia do nas jakoś bardziej. Wszyscy powoli sta­je­my się Addamsa­mi marząc jed­nocześnie o tym czego nie mamy – akcep­tacji, miłoś­ci, świado­moś­ci, że nieza­leżnie co się stanie blis­cy będą nas wspier­ać. Tu zresztą mam zarzut do ani­macji która próbu­je tą rodzin­ną dynamikę rozbić (zwłaszcza w pier­wszym filmie rodz­ice nie wspier­a­ją Wednes­day) i robią to bard­zo nieu­dol­nie. Co nie zmienia fak­tu, że niemal zawsze najwięk­szym zagroże­niem dla Addamsów jest sytu­ac­ja w której ktoś chce zmusić ich do zer­wa­nia rodzin­nych więzów.

Sym­pa­tia jaką darzymy Addamsów to nie tęs­kno­ta za innoś­cią ale moż­na powiedzieć – za nor­mal­noś­cią. Przy czym taką która nie jest skażona tym co najbardziej nas boli – utrzymy­waniem pozorów.  W isto­cie siłą bohaterów okazu­je się zawsze – ich abso­lut­na obo­jęt­ność na społeczne kon­we­nanse i brak zas­tanaw­ia­nia się „co ludzie powiedzą”. Addamsowie są abso­lut­nie wol­ni – nie muszą się zas­tanaw­iać nad tym jak zachować twarz przed inny­mi. Pod tym wzglę­dem nie tylko są god­ni podzi­wu ale też – ostrze satyry jest tu niemal zawsze wymier­zone w tych którzy przekłada­ją nad  włas­ną osobowość i rodzinne relac­je, konieczność zachowa­nia twarzy w towarzys­t­wie. Oczy­wiś­cie moż­na by dysku­tować czy nie jest tak, że Addamsowie mogą być sobą tylko dlat­ego, że są zamożni. To jed­nak nie jest trop bard­zo odkry­w­czy, ostate­cznie od lat ist­nieje ten dow­cip o tym, że eks­cen­try­ka od dzi­wka różni jedynie zasob­ność jego port­fela. Nie prowadźmy jed­nak Addamsów pros­to na gilo­tynę, bo nie da się ukryć, mimo rodzin­nej for­tuny nigdy nie odzy­wa się w nich skąpst­wo, zaś od pieniędzy wciąż ważniejsze są dla nich rodzinne związ­ki. Nie mniej może­my chy­ba jas­no powiedzieć – że bez for­tuny Addamsów by pewnie nie było.

Sam autor komik­sów – Charles Addams wyrósł w ciepłym, kocha­ją­cym się domu – jak sam wspom­i­nał – być może his­to­ria była­by ciekawsza gdy­by miał dziecińst­wo straszne, ale jego rodz­ice bard­zo się kochali, mieszkali w jed­nym domu z bab­cią. Nietrud­no dostrzec, że to wspom­nie­nie dobrego dziecińst­wa pojaw­ia się w cieple jakie bije od stwor­zonej przez niego rodziny. Jed­nocześnie – nie da się ukryć, że nie było­by pewnie mody na rodz­inę Addamsów w lat­ach dwu­tysięcznych, gdy­by nie fakt, że wyraźnie w lat­ach sześćdziesią­tych w amerykańskiej telewiz­ji pojaw­iła się potrze­ba by ode­jść od trady­cyjnego schematu.

Niemal w tym samym momen­cie pojaw­iły się w telewiz­ji dwa sit­comy – „Rodz­i­na Addamsów” i „The Mun­sters”, które miały dość podob­ny punkt wyjś­cia – rodz­i­na powierz­chowne strasz­na ale w isto­cie dobre i lep­iej od swoich sąsi­adów pasu­jące do ideału amerykańskiej rodziny. Wbrew temu co niekiedy może się zdawać gdy patrzymy na sprawę powierz­chown­ie – żaden ser­i­al nie pow­stał jako bezpośred­nia odpowiedź na ten dru­gi – ob. Pomysł pojaw­iły się mniej więcej w tym samym cza­sie (do tego stop­nia, że do dziś są kłót­nie kto był pier­wszy). Oba jed­nak odnoszą się do relacji pomiędzy pozo­ra­mi a real­ny­mi wartoś­ci­a­mi – coś co w lat­ach sześćdziesią­tych stawało się ważnym tem­atem dyskusji – w zmieni­a­ją­cym się społeczeńst­wie. Przesłanie że wygląd nie mówi nic o tym jaka jest dana oso­ba, miało dodatkowo wydźwięk który dobrze wybrzmiewał w okre­sie wal­ki o prawa oby­wa­tel­skie – nawet jeśli był wyrażony w dość zaka­mu­flowany sposób. Choć oba sit­comy miały tylko dwa sezony to zdążyły zapaść w pamięć amerykańskim wid­zom, co przy­na­jm­niej Addam­som ułatwiło potem pod­bój kin (a także kon­sol – sama pamię­tam, że jako dziecko grałam w iry­tu­ją­co trud­ną plat­for­mówkę o Addamsach).

Pop­u­larność Addamsów jest pod wielo­ma wzglę­da­mi opar­ta o naszą potrze­bę oglą­da­nia postaci które nigdy się nie zmieni­a­ją ale budzą w nas pozy­ty­wne emoc­je. Pod pewny­mi wzglę­da­mi ta ide­al­na, niemal stwor­zona do sit­co­mu rodz­i­na, nie ma szans stać się kiedykol­wiek niemod­na – bo wszys­tko co robi z założe­nia jest w kon­trze do naszej codzi­en­noś­ci. Ale właśnie za to ją kochamy i dlat­ego do niej aspiru­je­my – bo zawsze nieza­leżnie od warunk­ów jest sobą. A jed­nocześnie – w Addamsach zawsze będzie coś niedoś­cigłego – nigdy nie będziemy tak inni jak oni, tak kocha­ją­cy jak oni i otoczeni taką akcep­tacją. Pod tym wzglę­dem nie da się ukryć – nie być Addamsem znaczy nie być wcale.

PS1: Tak jakoś mi się ten wpis napisał bo nie chci­ało mi się recen­zować marnego fil­mu, ale chci­ałabym jeszcze zaz­naczyć że to raczej jest tekst będą­cy impresją na tem­at zjawiska w kul­turze niż próbą odno­towa­nia wszys­t­kich kole­jnych reinkar­nacji pot­wornej rodziny.

PS2: Wciąż nie jestem w stanie prze­boleć, że Oscar Isaacs tylko pod­kła­da głos pod Gomeza w ani­macji a nie gra go w jakimś aktorskim remake. Był­by idealny.