“Trzeba jeszcze mieć w co wierzyć” czyli zwierz ogląda Mistrza

?

Hej

Zwier­zowi rzad­ko zdarza się mieć okazję recen­zować film, o którym tyle osób powiedzi­ało mu wcześniej że dało­by wiele by obe­jrzeć go przed pre­mierą. Co więcej wszys­tko co o Mis­trzu docier­ało do zwierza jak i pewnie do zain­tere­sowanych to słowa najwyższej pochwały, oscarowe speku­lac­je i niesłab­nące zach­wyty kry­ty­ki. Tak więc zwierz czu­je na swoich barkach spory ciężar wynika­ją­cy z fak­tu, że ma oto okazję nieco wcześniej niż wielu czytel­ników skon­fron­tować swo­je odczu­cia z tym co o filmie usłyszał i czego się po nim spodziewał. Dodatkowo zwierz czu­je na swoich ple­cach oczy wszys­t­kich dobrze wyk­sz­tał­conych kry­tyków fil­mowych, którzy pod­suwali pochleb­ne recen­z­je, sugeru­jące tropy inter­pre­ta­cyjne z który­mi niekoniecznie zwierz się zgadza.

 Mis­trz to film, który spoko­jnie i niemal bez emocji zaglą­da tam gdzie rodzą się wszelkie sek­ty i kul­ty. Do naszych głów.

Zaczni­jmy jed­nak od prostego zarysowa­nia fabuły — mamy więc mary­narza, który zakończył służbę wojskową i nie za bard­zo wie co ze sobą zro­bić. Nic zresztą dzi­wnego bo to dzi­wak, może trochę sza­le­niec z całą pewnoś­cią alko­ho­lik, który moc­ny napój potrafi przyrządz­ić ze wszys­tkiego i wyp­ić go w dowol­nej iloś­ci bez szkody dla zdrowia. W dość przy­pad­kowych okolicznoś­ci­ach jego dro­ga zbie­ga się z drogą samozwańczego lid­era sek­ty zwanej Sprawą. Co dokład­nie głosi lid­er sek­ty nie jest do koń­ca wiadome (a właś­ci­wie trud­no ułożyć z tego spójną ide­ologię) — trochę tu o wędrówkach duszy, trochę o wyz­wole­niu, o hip­nozie trochę zaś zupełnie niczym nie uza­sad­nionych tech­nik, które uda­ją psy­cho­log­iczne ale w isto­cie wyda­ją się po pros­tu wymysłem “Mis­trza”. Fred­die nasz bohater szy­bko zaczy­na żyć ni to w sek­cie ni  wspól­no­cie, w której jego rola jest zmi­en­na. Niekiedy wyda­je się być ciężarem dla członków sto­warzyszenia z cza­sem zbliża się jed­nak do Mis­trza, który przekonu­je go, że właś­ci­wie tylko on ze wszys­t­kich ludzi darzy go sym­pa­tią. Nie ma tu jed­nak his­torii zupełnie lin­earnej, takiej typowej his­torii o awan­sie z przy­pad­kowego prze­chod­nia niemal na lid­era. Obser­wu­je­my pewne epi­zody z życia sek­ty i jej uczest­ników. Przyglą­damy się z dys­tansem zarówno Fred­diemu jak i przede wszys­tkim Mis­tr­zowi, który spoko­jnym tonem wygłasza kole­jne dość sza­lone ale przede wszys­tkim bard­zo mgliste tezy. Oczy­wiś­cie taka obserwac­ja z dys­tan­su (pod­kreślana bard­zo przez zdję­cia o czym jeszcze potem) nie pozostaw­ia żad­nych złudzeń — świat bohaterów to świat iluzji i to iluzji bard­zo świadomie twor­zonej. Choć mas­ka Mis­trza wyda­je się być nie do prze­jrzenia (tzn. nie da się real­nie powiedzieć czy rzeczy­wiś­cie wierzy w to co głosi czy głosi cokol­wiek byle­by tylko mieć wyz­naw­ców) to sam mech­a­nizm jest nam znany. Pranie mózgu, obiet­ni­ca wyleczenia z alko­holiz­mu, choro­by, cier­pi­enia — wszys­tkie te ele­men­ty moż­na znaleźć w ulotkach grup, na czele których sto­ją ci którzy poz­nali najwyższą prawdę o życiu. Ponown­ie jed­nak do kon­frontacji członków sek­ty ze światem zewnętrznym dochodzi w filmie tylko raz i jest to właś­ci­wie mało znaczą­cy epi­zod (przy czym nie mieszka­ją oni gdzieś w zapadłej dzi­urze ale bard­zo ład­nie pros­pe­ru­ją sobie w pięknym domu w Filadelfii)

Tyle jeśli chodzi o pewien zarys sytu­acji bo trze­ba przyz­nać, że właś­ci­wie to film, który siłę przekazu opiera nie tyle na spójnej nar­racji co raczej na kon­strukcji bohaterów, świet­nej grze aktorskiej i krót­kich moc­nych sce­nach, które właś­ci­wie dostar­cza­ją więcej opowieś­ci niż snu­ta na ekranie nar­rac­ja. Sko­ro już zwierz skon­struował takie skom­p­likowane zdanie czas je roz­plą­tać. Tym co naprawdę fas­cynu­je są bohaterowie. Po pier­wsze film nie ma typowego  “naszego” bohat­era czyli kogoś komu kibicu­je­my, kogo sukce­su prag­niemy. Wyz­nac­zony do roli prze­wod­ni­ka w tym świecie Fred­die jest trud­ny do pol­u­bi­enia. Właś­ci­wie przez cały seans nic o nim nie wiemy (albo bard­zo mało), na pewno jest bru­tal­ny, agresy­wny i opę­tany wręcz swoi­mi sek­su­al­ny­mi potrze­ba­mi, dla których nie może znaleźć spełnienia. Mało mówi a to co mówi rzad­ko jest ciekawe, częs­to niespójne. To nie jeden z tych fil­mowych bohaterów, którzy teo­re­ty­cznie są alko­ho­lika­mi i mary­narza­mi ale po zada­niu im jakiegokol­wiek pyta­nia zaczy­na­ją mówić jak z kart­ki.  Tu mamy prawdzi­wego mary­narza alko­ho­li­ka, który nie ma za wiele do powiedzenia. Jego zaan­gażowanie w życie sek­ty nie wyda­je się mieć sil­nych pod­staw ide­o­log­icznych — wyda­je się, że bardziej przekonu­je go wiz­ja społecznoś­ci, w której czu­je się akcep­towany — pranie mózgu, które­mu jest pod­dawany jest bohater niewiele go zmienia, on sam zda­je się zupełnie nie rozu­mieć pro­cesów jakim jest pod­dawany. Może nie ma tam za wiele mate­ri­ału do zmi­any, bo to z całą pewnoś­cią nie jest bohater o bard­zo bogatym życiu wewnętrznym. Podob­nie zwierz cały czas nie mógł dojść do tego, czy zau­fanie jakim nasz bohater darzy Mis­trza naprawdę wyni­ka z wiary (zwłaszcza, że już w pier­wszych sce­nach widz­imy brak zain­tere­sowa­nia przeło­mowym dziełem kazn­odziei) czy może z potrze­by bycia lubianym, oraz z poszuki­wań bez­piecznego środowiska gdzie moż­na się oder­wać od powo­jen­nej traumy

Jeśli Joaquin Phoenix nie dostanie za tą rolę Oscara (a zapewne nie dostanie bo Mis­trz jed­nak jest raczej nie Oscarową pro­dukcją, o czym zaraz więcej) to zwierz  będzie okupował chod­nik pod Kodak The­atre. Po dotar­ciu do domu pier­wsza rzecz jaką zro­bił zwierz to znalazł zdję­cie akto­ra z pre­miery Mis­trza. Chci­ał się przekon­ać czy to możli­we, żeby aktor, którego zwierz dobrze pamię­ta jako raczej przys­to­jnego, pros­to się trzy­ma­jącego i ogól­nie raczej żywot­nego fac­eta, zamienił się w cią­gle przy­gar­biony wrak człowieka. Okazu­je się, że Phoenix nadal wyglą­da tak jak wyglą­dał a to oznacz, że na  ekranie stworzył rolę po pros­tu  niesamow­itą. To jed­na z tych kreacji abso­lut­nych gdzie aktor nie tylko chud­nie i brzyd­nie do roli, ale zmienia także postawę, mimikę, ruchy. Fred­die Phoenixa to postać, którą rozpoz­na­je­my na pier­wszy rzut oka. Ten zniszc­zony alko­holem facet, który jest zupełnie nie atrak­cyjny, na którego wszys­tkie ubra­nia wyda­ją się za duże, który nie wie co zro­bić z ręka­mi, stoi jakoś tak krzy­wo, chodzi jakoś tak rozch­wian­ie. Do tego jest coś takiego w jego twarzy w tym filmie, że nawet pozornie sym­pa­ty­czny uśmiech zamienia się w coś budzącego niechęć, oczy wyraża­ją albo złość albo słabość. Co więcej wyda­je się, że spec­jal­nie reżyser krę­ci jego twarz tak byśmy dostrzegli tak łatwe do zatus­zowa­nia manka­men­ty urody. Bieg­ną­ca przez usta bliz­na, o której aktor nie chce powiedzieć skąd ją ma, w tym filmie wyda­je się ewident­nie pod­kreślać prze­bytą pewnie w dziecińst­wie oper­ację rozszczepi­onej war­gi — nagle widać nie rów­na lin­ię  górnej war­gi, przekrzy­wione dzi­ur­ki od nosa, krzy­wą lin­ię ust. Przy czym to nie jest uwa­ga z cyk­lu “zwierz w poszuki­wa­niu sen­sacji” — to kwes­t­ia trans­for­ma­cji fizy­cznej, która spraw­ia, że cien­ka kres­ka na wardze nagle sta­je się jakąś domin­u­jącą cechą twarzy. Zwierz przyglą­dał się tej roli jak zahip­no­ty­zowany — prawdę powiedzi­awszy ten bohater fas­cynu­je zde­cy­dowanie bardziej niż prob­lematy­ka kul­tu i jego lid­erów. To ów nie genial­ny sza­le­niec, człowiek który zwyk­le na ekranie nie zna­j­du­je swo­jego miejs­ca. Ktoś kogo chce­my żałować, ale jakoś nie potrafimy, chce­my by nagle pojaw­ił się na ekranie odmieniony, piękny i młody ale nie ma na to miejs­ca. Co praw­da pod koniec fil­mu nieco mu kibicu­je­my ale wyda­je się, że to nie jest ktoś kogo moż­na pol­u­bić. I przez to wyda­je się zde­cy­dowanie bardziej prawdzi­wy i zupełnie pon­ad czasowy.

Na tym tle dość bla­do wypa­da w sum­ie znakomi­ta kreac­ja Phili­pa Sey­moura Hoff­mana jako Mis­trza. Sey­mour Hoff­man ma bard­zo rzad­ki wśród współczes­nych hol­ly­woodz­kich aktorów dar gra­nia postaci, które są jed­nocześnie groteskowe, budzące zau­fanie i prz­er­aża­jące. Do tego w jego grze nie ma żad­nych lim­itów — widać to najlepiej w dwóch sce­nach, w których śpiewa. I nie chodzi nawet o to, że śpiewa tak jak śpiewa­ją ludzie a nie aktorzy (znaczy nie czys­to jak słowik). Chodzi o to, że obie te sce­ny bal­an­su­ją na grani­cy poza, którą pub­liczność zaczy­na się śmi­ać — umiejęt­ność bal­an­sowa­nia na tej grani­cy i pozostawa­nia blisko niej ale zawsze po odpowied­niej stron­ie — to jed­na z najtrud­niejszych aktors­kich umiejęt­noś­ci. Pon­ad to,  Sey­mour Hoff­man doskonale sprawdza się w roli człowieka, które­mu wierzymy, że wie co jest dalej. Wie co będzie dalej dzi­ało się ze Sprawą, wie co będzie w książce z objaw­ie­niem, wie jak prze­bieg­nie hip­noza. Na ekranie pod­nosi głos rzad­ko, mówi spoko­jnie, niekiedy żar­tu­je ale cały czas trzy­ma wszys­t­kich  w pogo­tow­iu na grani­cy krzesła zan­im pad­nie jego następ­ne słowo. Każdy jego kole­jny pomysł jak bard­zo sza­lony ma się wydawać log­iczny, uza­sad­niony, zmierza­ją­cy ku czemuś. Nawet wtedy kiedy jego paplan­i­na nie ma żad­nego sen­su ton i sposób w jaki mówi zastępu­ją konieczną treść. Wielu było na ekranach kin kazn­odziejów eks­cen­trycznych, dynam­icznych, krzy­czą­cych i mio­ta­ją­cych się po ekranie. Mis­trz jest jed­nak inny — człowiek spoko­jny, zrównoważony, niekiedy rubaszny, niekiedy jed­nak zda­ją­cy się być naprawdę groźnym — nie tyle z ide­o­log­icznego co z real­nego punk­tu widzenia. Trochę jak ktoś kto już nie musi krzy­czeć i mio­tać się po sce­nie. A może nie chce bo to kon­sumu­je za dużo energii.  Oczy­wiś­cie pozosta­je pytanie dlaczego Mis­trz lubi Fred­diego. Czy mamy tu do czynienia z bard­zo lekko sug­erowanym prag­nie­niem o podłożu sek­su­al­nym, a może dostrzegł w wiecznie pijanym mary­narzu wyz­naw­cę ide­al­nego, kogoś na kim moż­na przetestować i pokazać wszys­tkie swo­je tech­ni­ki i idee. Nie mniej ten związek dobrze pokazu­je sym­bioza kazn­odziei z wyznawcą.

 Dobry ojciec, dobrej rodziny czy psy­chopa­ta czyli ponown­ie naj­ciekawsza rola to taka gdzie emoc­je kłębią się pod wraże­niem spokoju.

Ale nie tylko na pier­wszym planie mamy doskon­ałe posta­cie i kreac­je aktorskie. Perełką jest rola syna Mis­trza (gra go Jesse Ple­mons, który kogoś zwier­zowi strasznie przy­pom­i­na ale zwierz nie wie kogo) który wyda­je się zupełnie nie wierzyć w to co mówi ojciec. To właśnie on wskazu­je Fred­diemu, że nau­ki przy­wód­cy kul­tu wymyślane są na bieżą­co. Uwagę przy­cią­ga Amy Adams (ponown­ie pokazu­ją­ca że jest znakomitą aktorką) w roli teo­re­ty­cznie potul­nej żony Mis­trza. Teo­re­ty­cznie bo zwierz przyglą­da­jąc się niek­tórym scenom miał wraże­nie jak­by widzi­ał kole­jną wari­ację na tem­at Lady Mak­bet.  Uśmiech­nię­ta, spoko­j­na przez więk­szość fil­mu ciężar­na jest nie tylko zde­cy­dowanie bardziej stanow­cza od swo­jego męża (zwłaszcza w kwestii roli Fred­diego w kul­cie) ale także wyda­je się dużo moc­niej wierzyć w to co głosi jej mąż. Ale ponown­ie trud­no stwierdz­ić czy jest to wiara neo­fit­ki czy daleko idące wyrachowanie.

 Neo­fit­ka czy najbardziej wyra­chowana postać w filmie. Amy Adams po raz kole­jny udowad­nia, ze jest po pros­tu niesły­chanie dobrą aktorką.

Z resztą co ciekawe wyda­je się, że taka rola postaci kobiecej jest log­icz­na biorąc pod uwagę, że w filmie bezus­tan­nie splata­ją się ze sobą kwest­ie religii i sek­su­al­nego niespełnienia czy raczej poszuki­wa­nia spełnienia. Wyda­je się, że równowa­ga między sacrum a pro­fanum jest tu moc­no zabur­zona, a sce­nar­iusz zda­je się nawet nieco sug­erować, że poszuki­wa­nia duchowe są właś­ci­wie nie tyle czymś równoległym co alter­naty­wnym do poszuki­wań cielesnych. Nie żeby się wza­jem­nie wyk­lucza­ły ale może tak — gdy­by nasz bohater tak bard­zo nie prag­nął bliskoś­ci to pewnie nigdy by się w kul­cie nie znalazł. Pod tym wzglę­dem żona kazn­odziei ma nad nim władzę,  której on nie jest w stanie przezwyciężyć swoi­mi dość bełkotli­wy­mi naukami.

 Cały czas nie sposób przes­tać pytać. Kim na Boga są ci ludzie?

Nie mniej pisząc to wszys­tko zwierz nadal ma wraże­nie, że przyp­isu­je się temu fil­mowi za dużo znaczeń. Jeśli są w nim odwoła­nia do Scjen­tologii to raczej nikłe, pokazany nam kult mógł­by się zrodz­ić wszędzie choć rzeczy­wiś­cie wyda­je się, że pew­na amerykańs­ka men­tal­ność sprzy­ja pow­stawa­niu takich grup. Podob­nie zwierz nie za bard­zo widzi w tym filmie zwier­ci­adło naszych cza­sów, czy wiz­je wykracza­jące daleko poza granice pewnej nakreślonej sytu­acji. Pod tym wzglę­dem film wyda­je się być wręcz prze­ci­wnie dość może nie prosty ale skład­ny w przekazie. I choć nie jest to pro­dukc­ja dążą­ca do puen­ty to jed­nak to co dosta­je­my w jej miejsce jest rozwiązaniem, przy­na­jm­niej zdaniem zwierza dość prostym i mało zaskaku­ją­cym. Przy czym byśmy się dobrze zrozu­mieli — Mis­trz to znakomi­ty film ale nie wyda­je się zwier­zowi by naprawdę był arcy­dziełem, które otwiera oczy — a może zwierz jest tak świadom pewnych mech­a­nizmów, że mu oczu nie otworzyło. W każdym razie to raczej fas­cynu­ją­ca ilus­trac­ja a nie tekst objaw­iony. Zwierz mado tego zawsze pewne trud­noś­ci z fil­ma­mi, w których nie sposób niko­go pol­u­bić. A tu właś­ci­wie trud­no znaleźć na ekranie postać, która mogła­by być nasza kotwicą w tym świecie.

 Tu nie ma sym­pa­ty­cznych bohaterów, jest ten nie miły świat zasied­lany przez zaskaku­ją­co  nie fil­mowe postaci.

A sko­ro przy ilus­tracji jesteśmy to trze­ba powiedzieć, że to film przepięknie nakrę­cony. Zwierz czy­tał coś o wyko­rzys­ta­niu trady­cyjnych kamer, z których nie korzys­tano od 16 lat — przede wszys­tkim dają one bard­zo sze­ro­ki piękny obraz. Sporo jest w filmie właśnie takich pięknych sze­ro­ki, podzielonych częs­to ujęć, podob­nie ja wiele niesły­chanie pięknych i plas­ty­cznych scen (pojaw­ia­jące się uję­cia wody, część scen na pustyni). Kam­era częs­to zmienia kąt patrzenia,  sta­jąc się dodatkowym narzędziem nar­racji. Jak słusznie zauważono to film krę­cony jak­by z boku, z odd­ali, zza okna. Do tego pięk­na gra kolora­mi, miejs­ca­mi i przestrzeni­a­mi. Pod tym wzglę­dem to film niesły­chanie piękny i pre­cyzyjnie dopra­cow­any. Zwierz nie zna się doskonale na kwes­t­i­ach tech­nicznych (OK nie zna się w ogóle) ale umie rozpoz­nać film, krę­cony z dbałoś­cią o kadr — i to jest właśnie taki film, w którym his­torię opowia­da się bard­zo dobrze skon­struowany­mi kadra­mi. Moż­na je wyjąć z his­torii pokazać osob­no i nadal opowiada­ją swo­ją historię.

Na koniec dlaczego Mis­trz nie dostanie Oscara. Bo Mis­trz to nie jest film amerykańs­ki. To film europe­js­ki zre­al­i­zowany w Ameryce. I nie chodzi nawet o pojaw­ie­nie się najcel­niejszego znanego zwier­zowi wyz­naczni­ka intelek­tu­al­nego kina amerykańskiego (nagi kobiecy biust widoczny dłużej niż dwie sekundy na ekranie). To film, który nie tylko na sek­tę ale na całą Amerykę zda­je się patrzeć z boku, z per­spek­ty­wy kogoś kto nie za bard­zo rozu­mie, jak cala ta cywiliza­c­ja funkcjonu­je. To film opar­ty o nie amerykańskiego bohat­era, nie amerykańs­ki schemat nar­racji. A takie filmy nie dosta­ją Oscarów. Chy­ba że za najlep­szy film niean­glo­języ­czny ale Mis­trz jest po ang­iel­sku. A czy warto iść do kina? Warto bo to film inny, znakomi­cie zagrany, pięknie sfo­tografowany i  dają­cy przy­jem­ność jaką niesie dyskus­ja i możli­wość szuka­nia inter­pre­tacji. Zwierz wąt­pi by tłumy chci­ały go oglą­dać jeszcze raz, i jeszcze raz ale na jed­no­ra­zowe przeży­cie Mis­trz nada­je się znakomicie.

Ps: Zwierz aby być w pełni ucz­ci­wym zaz­nacza że z trzech osób, które były z nim w kinie opinie dwóch są że to film nie ciekawy, nud­ny, dłu­gi i wtórny, zaś jed­na stwierdz­iła, że to dobry film ale abso­lut­nie nie chce o nim ani roz­maw­iać ani myśleć. Tak więc pamię­ta­j­cie o tym idąc na seans.