Myśmy czyści czyli o “Zielonej Granicy”

„Zielona Grani­ca” to nie jest film anty­pol­s­ki. To jest film arcy­pol­s­ki. Agniesz­ka Hol­land zgod­nie ze starą zasadą pol­s­kich twór­ców — nie tylko fil­mow­ców, bo też pis­arzy i poet­ów, mierzy świat pol­ską miarą. Bo wraca do najważniejszego pyta­nia jakie sobie zada­je­my, wciąż i wciąż, czy my tu w Polsce może­my być opraw­cą, czy jesteśmy zawsze ofi­arą, jeśli nie napaś­ci, jeśli nie niespraw­iedli­woś­ci, to okolicznoś­ci. Myśmy zawsze czyś­ci. Czy więc moż­na nam zabrać nasze święte przeko­nanie, że to nie nasza wina, że to wszys­tko przez tą piekiel­ną geografię, boskie posłan­nict­wo, pieprzone przed­murze, Chrys­tus nar­o­dów, ziemię niemal obiecaną.

Wpisany z racji daty pre­miery w przed­wybor­czą kam­panię film Hol­land, jeszcze bardziej utknął w pol­s­kich spo­rach. Kto się na wid­owni wzruszył, kto kogo nazwał świnią. Wszys­tko wpisane w wybo­ry, które — co mało kto chce przyjąć do wiado­moś­ci — niekoniecznie nawet przy zmi­an­ie władzy, muszą przynieść drasty­czną zmi­anę sytu­acji na grani­cy. Zad­owoleni z siebie wid­zowie, którzy śmieją się z pom­stowa­nia na poli­tyków, czy komen­ta­torzy wyzy­wa­ją­cy każdego od zdra­jców, nie roz­maw­ia­ją o uchodź­cach, tylko o sobie. O włas­nym dobrym samopoczu­ciu jako Polaków.  Więk­szość tek­stów recen­zyjnych zaj­mu­je się rozważaniem czy Hol­land znieważyła czy nie naród pol­s­ki i mundur strażni­ka. Zliczane są punk­ty — co prawdzi­we, co nie prawdzi­we, co się mogło zdarzyć, a co nie. Kto poczuł się obrażony a kto wstrząśnię­ty. Kry­ty­ka fil­mowa, jest zupełnie bezrad­na wobec fil­mu tak oglą­danego. Co moż­na powiedzieć o filmie, który musi pomieś­cić w sobie całą przed­wybor­czą Pol­skę i wszys­tkie uczu­cia jej mieszkańców. Stąd też, nie trak­towałabym tego tek­stu wyłącznie jako fil­mowo kry­ty­cznego. Nie speł­nia z resztą pod­sta­wowego założe­nia recen­zji fil­mowej. Być może dobrze, bo w filmie Hol­land nie to co fil­mowe jest naj­ciekawsze (nic tu reży­ser­ka nie odkry­wa — ani w sposo­bie nar­racji ani w sym­bo­l­ice i tem­atyce). Naj­ciekawsze jest tu sam akt oglą­da­nia — upoli­ty­czniony, uspołeczniony, osad­zony nie w tym co myślimy o filmie, ale w tym co myślimy o sobie przez film.

Patrzymy więc na kryzys uchodźczy oczy­ma Polaków. Przekrój postaw właś­ci­wie pełen. Proszę się wskazać na skali Pola­ka. Proszę zakreślić kółeczkiem, które wybo­ry moralne są najbliższe. Czy anki­etowany szedł­by jak bohater­ka przez bag­no słysząc ludz­ki krzyk? Czy prz­erzu­cał­by przez drut kol­cza­sty jak straż granicz­na w tej sce­nie? Czy podał­by jabłko, wodę, kawałek chle­ba jak mieszkań­cy okolicznych wiosek? Czy otworzył­by pan drzwi? A gdy­by tam było dziecko? A gdy­by starsza kobi­eta? Czy założyłbyś zamek? Czy stukałbyś ter­mos? Nie, to nie ważne na kogo się głosowało, proszę spo­jrzeć na tą rozpiskę. Komu panu bliżej? Temu co pom­stu­je przez Inter­net? Tej pani odd­a­jącej swo­je buty? Komuś kto nie odda samo­chodu? Komuś kto przyjmie pod swój dach?

Proszę zapisać co najbardziej bolało. Te sce­ny, w których nie byliśmy dobrzy? Te, w których nie byliśmy poszkodowani? Te, w których łamano pra­wo? Te w których łamano pra­wo by ratować drugiego człowieka? To, że przyjęli batonikiem a potem wywieźli pod drut kol­cza­sty? To, że mówi brzy­d­kie słowa? To, że krzy­czeli? To, że ten w mundurze straży granicznej nie jest szla­chet­ny?  To, że tym razem nie Pola­cy byli ofi­ara­mi, za który­mi puszc­zono szczeka­jące psy i mężczyzn z ostrą bronią?  To, że to prze­cież dzi­ało się naprawdę, ale trze­ba to odkryć jeszcze raz ter­az, na filmie? To, że pod­suwało się te filmi­ki, tek­sty, infor­ma­c­je, w social medi­ach i to nic nie zmieniło?

Czy jest coś bardziej pol­skiego nad zas­tanaw­ian­iem się nad moral­noś­cią nar­o­du? Nad pytaniem czy jesteśmy szla­chet­ni czy zep­su­ci. Czy zasługu­je­my na zbaw­ie­nie czy potępi­e­nie? Nad anal­i­zowaniem postaw, zarówno tych świato­poglą­dowych, poli­ty­cznych jak i moral­nych? Czy to nie zawsze intere­sowało twór­ców najbardziej? Czy nie kłócimy się o to, ilekroć roz­maw­iamy o his­torii? Czy nie to rzu­camy sobie w twarz jako mieszkań­cy kra­ju najbliżej Jezusa? Ilekroć z przykroś­cią musimy stwierdz­ić, że być może Pola­cy, jak każdy naród na świecie skła­da się z ludzi szla­chet­nych i podłych? Bo wszak w tym filmie i ci którzy prz­erzu­ca­ją ciężarną przez płot i ci którzy idą w środ­ku nocy przez bag­no to Pola­cy. Bo to film o Polakach, o tym jak się czu­ją z tym, że cza­sem trze­ba pode­j­mować wybo­ry moralne. To jest film, w którym każdy jest okazjon­al­nie całą Pol­ską, sto­jącą przed try­bunałem nar­o­dowej moralności.

W całej tej pol­skoś­ci fil­mu, niekiedy gubią się ci, którzy Polaka­mi nie są. Syryjs­ka rodz­i­na, lądu­ją­ca w Białorusi, prag­nie się dostać do Szwecji. Może nie powin­no ich tam być, ale są. Już tego nie zmienią. Utyka­ją na grani­cy. Dzi­adek, ojciec, mat­ka, tro­je wnucząt. Dynami­ka rodzin­na dość uni­w­er­sal­na. Ojciec upar­ty i wierzą­cy, mat­ka troskli­wa i zaniepoko­jona, ojciec mil­czą­cy i coraz bardziej zamyka­ją­cy się pod stre­sem. Mokną, nie mają co pić, zim­no im. Siedzą, bieg­ną, leżą. W Polsce, Białorusi, między Pol­ską a Białorusią. Kimś byli, ale ter­az coraz mniej są. Tracą pieniądze, przed­mio­ty, ubra­nia, god­ność i pod­miotowość. Jak zawsze, kiedy człowiek, sta­je się narzędziem w roli drugiego człowieka. Oni nie mają dylematów moral­nych. Chcą po pros­tu iść i dojść. Pojechać do kuzy­na, zacząć jakieś lep­sze życie. Nie rozu­mieć tej potrze­by, to udawać, że nie leży u pod­staw naszej ludzkiej egzys­tencji. Żyć, nie umrzeć, zapewnić sobie i bliskim lep­szą przyszłość.

Kiedy film opowia­da o nich, cały nasz moral­ny spek­takl pod tytułem „Kto jest dobrym Polakiem” nie ma więk­szego znaczenia. Dla nich nasze spory czy straż granicz­na jest pokazana zgod­nie z prawdą, czy ktoś jest lep­szym akty­wistą, a ktoś gorszym kry­tykiem rzą­du, nie mają znaczenia. Nie ma dla nich znaczenia to co mówią w rozlicznych pro­gra­mach radiowych i telewiz­yjnych poli­ty­cy. Nie ma znaczenia jakie cier­pi­enia po nocy przeży­wa strażnik graniczny, który ma pokazać, że jed­nak łat­wo nawet w mundurze nie jest. Nie ma znaczenia, kto na kogo głosował, kto się boi a kto się niczego nie boi.  Cała ta pol­s­ka bań­ka naszych uczuć, his­to­rycznych naw­iązań, nar­o­dowych wiz­ji, nie ma znaczenia. Są ludź­mi, którzy chcieli­by być ludź­mi gdzie indziej. W cieple, nie w chłodzie, w domu, nie w lesie. Chcieli­by być ludź­mi, a nie bronią, a nie pułap­ką, a nie uspraw­iedli­wie­niem, próbą sił, his­to­ryczną koniecznością.

Fakt, że film częs­to traci ich z oczu, spraw­ia, że cała his­to­ria jest w isto­cie opowieś­cią, w której przeglą­da­ją się Pola­cy, czy może szerzej — Europe­jczy­cy. Mogą sobie wyobrażać, że byli­by szla­chet­ni, albo wręcz prze­ci­wnie — że odd­al­i­by strzał. Mogą dysku­tować o obow­iązkach, przepisach prawach albo widzieć siebie po stron­ie tych co idą z pomocą przez las. Mogą w bez­piecznej kinowej przestrzeni fil­mowej pub­l­i­cysty­ki, przeżyć całą swo­ją gamę uczuć, od wsty­du po nadzieję. W Polsce w ramach bonusu mogą poczuć, jeszcze, że dokon­ali jakiegoś aktu oporu, choć w isto­cie — akt to niewiel­ki, dość bez­pieczny, wpisany w poli­ty­czną grę. Nie dzi­wię się, że w Wenecji klaskano Hol­land. Takie nar­rac­je Europa jest w stanie znieść. Te w których to my — Europe­jczy­cy jesteśmy w cen­trum. Może­my się oswa­jać zarówno z naszym okru­cieńst­wem jak i szla­chet­noś­cią. Ale ostate­cznie wszys­tko to bez­pieczniejsze i bardziej ugłaskane, niż spo­jrze­nie na włas­ną granicę, nie przez pryz­mat fil­mowego oka, ale nagra­nia z komór­ki. Z jed­nej strony chce­my doz­nać poruszenia i moral­nego wzmoże­nia, z drugiej — czy nie powin­no ono być w nas już od daw­na, nieza­leżnie od ważnych i koniecznie czarno-białych dzieł filmowych?

Tylko, że to nie jest his­to­ria o nas. Ostate­cznie, roz­chodz­imy się do naszych domów i naszych granic. Boimy się częś­ciej niż nie, ale nasz stra­ch jest uogól­niony. Boimy się jakiejś przyszłoś­ci, której nie znamy, jakiejś wiz­ji świa­ta, który się zmienia. W isto­cie prawdzi­wa his­to­ria doty­czy tej Syryjskiej rodziny. To ona płaci najwięcej, to ona ma najwięcej do strace­nia. To ci ludzie piszą ter­az his­torię ter­aźniejs­zoś­ci — próbu­jąc spełnić jed­no proste marze­nie — żyć tam, gdzie jest lep­iej i nie umrzeć po drodze. W lesie, na łodzi, czy w obozie dla uchodźców. Ile byśmy uczuć nie przeżyli w kinowej sali — to ich his­to­ria jest kluc­zowa, bo my mamy już swo­je opowieś­ci — które ułożyliśmy nie raz — o tym jacy potrafimy być i podli, i szla­chet­ni. Nie mamy sobie nic nowego do powiedzenia o nas samych. Już nas przetestowano, i wyszło dokład­nie na to samo. Nikt nie wie jacy są Pola­cy, bo w sytu­ac­jach takich jak ta nie ma Polaków. Są ludzie wycią­ga­ją­cy rękę i zamyka­ją­cy drzwi.

Pol­skiej his­torii każdy wysłucha. Sami wsłuchu­je­my się w swój język. Prz­erzu­camy hasła­mi, snu­je­my marzenia o szla­chet­noś­ci, czy wyła­pu­je­my to co najokrut­niejsze. Film mówi mod­l­itwą, przek­leńst­wem, poli­ty­czną frazą, his­to­rycznym naw­iązaniem, boże… nawet znalazło się miejsce na pol­s­ki rap. Tyle języków pol­s­kich, ile tylko moż­na policzyć, żeby nikt nie poczuł się na tej pol­skiej wieży Babel pominię­ty. Żeby nikt nie spy­tał „A gdzie mój głos w tej rozpraw­ie o pol­skim charak­terze”. Słów Syryjczyków raczej nie wysłuchamy. Opowiemy sobie o nas przez ich pryz­mat. Zapom­n­imy o nich na chwilę, nie napisze­my im nawet pełnej his­torii, znikną nam tam, gdzie już nie się­ga nasz wzrok. Nawet przy szla­chet­nym odruchu, wciąż będziemy mówili przez nich o sobie. Bo o nich opowiedzieć nie umiemy. Bo być może nigdy nie nauczymy się innego języ­ka niż polski.

Uważam, że trud­no skończyć taki tekst jed­nak bez infor­ma­cji, w sum­ie najważniejszej. Jeśli chce­cie wspomóc oso­by poma­ga­jące uchodź­com na grani­cy, może­cie zro­bić zakupy w Sklepie bez Granic, gdzie moż­na kupić komuś wodę, buty i inne środ­ki potrzeb­ne w cza­sie niesienia pomo­cy human­i­tarnej. Może­cie wspomóc sto­warzysze­nie Mova, które odpowia­da za tłu­maczenia. Może­cie też zrzu­cić się na bazę gdzie zna­j­du­ją zatrud­nie­nie oso­by uchodźcze — tu jest blisko celu braku­je kilku tysię­cy złotych.