O wielu rzeczach nie myślimy. Nie myślimy bo nie musimy myśleć. Nie liczymy ile schodów dzieli windę od piętra na którym mieszkamy, rzucamy okiem na światło zanim przejdziemy przez ulicę, nasłuchujemy komunikatu nadawanego przez głośnik na dworcu o zmianie kursowania pociągu. Czasem jednak warto stanąć i pomyśleć. Może się wtedy okazać, że otaczająca nas rzeczywistość może sprawiać dużo więcej problemów. Nawet jeśli chodzi o rzecz tak banalną jak kupowanie DVD z rodzimą produkcją. Bo okazuje się, że jeśli macie problemy ze słuchem nie każdy film będzie dla was.
Polskie napisy przy polskich filmach. Jasne przy angielskich i amerykańskich produkcjach zawsze są – polskie albo angielskie jeśli sprowadza się je zza granicy. Zwierz zresztą zawsze wybiera napisy dla osób niesłyszących bo oprócz informacji o tym co jest w dialogach angielskie napisy dla niesłyszących zawierają też nazwy utworów granych w tle. Czyli przydatne informacje. Ale przy filmach polskich? Zwierz nigdy się nad tym nie zastanawiał – mało polskich filmów kupuje na DVD, jeszcze mniej ogląda z napisami (choć czasem przydałby się biorąc pod uwagę jakość dźwięku w polskich filmach). Dopiero autorka bloga O ruchomych obrazkach zwróciła zwierzowi uwagę, że to o czym on w ogóle nie myśli jest problemem. Zwierz postanowił więc zrobić małe badanie – udał się do najbliższego empiku (w Centrum Handlowym Arkadia) i obejrzał wszystkie stojące na półce „Film Polski” DVD (obejrzał też okładki wszystkich DVD z polskimi serialami stojących w sekcji seriale) – razem około 100 płyt. Teraz dowiecie się jak osoba słabo słysząca może w Polsce kupować DVD z Polskimi filmami.
Po pierwsze – na 82 DVD z filmami tylko 16 miało informację o polskich napisach. Jednocześnie drugie tyle filmów posiadało napisy tylko w języku angielskim (bądź np. włoskim, francuskim, hiszpańskim) nie posiadając napisów w języku polskim. Aż sześć filmów posiadało audiodyskrypcję ale trzeba powiedzieć, że znacznie tą liczbę zawyżyło Repozytorium Cyfrowe które wydaje swoje filmy w zgodzie ze wszystkimi możliwymi standardami (co niesłychanie cieszy). Jednocześnie w przypadku seriali wygląda to zdecydowanie lepiej – na dwadzieścia tytułów ok. 10 ma napisy. Trzeba jednak zauważyć, że tu znacznie zawyża średnią Telewizja Polska która pod swoim szyldem wydaje seriale z napisami.
Po drugie – na mniej więcej połowie płyt na których pojawia się informacja o napisach nie jest napisane czy są to napisy dla osób niedosłyszących. Tymczasem taka informacja jest kluczowa. Same napisy oczywiście pomogą obejrzeć film ale napisy dla osób niesłyszących zawierają też (co na pewno rozpoznajecie z napisów anglojęzycznych) opisy dźwięków, muzyki i tonu głosu. Wszystko to co sprawia, że film ma dźwięk a nie tylko suchą listę dialogową. Niestety sam fakt że film ma napisy nie oznacza, że są one dostosowane do osoby niesłyszącej czy niedosłyszącej. Tych dla osób potrzebujących filmu z napisami dla osób głuchych czy niedosłyszących było w sprawdzonej próbce kilka. Kilka. Tyle dokładnie filmów z tych osiemdziesięciu może obejrzeć osoba mająca problemy ze słuchem bez poczucia że traci co najmniej 1/3 filmu.
Po trzecie – jeśli wydaje się wam, że w świecie umieszczania napisów przy filmach istnieje jakaś zasada to grubo się mylicie. Jak zwierz pisał – seria wydawana przez Repozytorium cyfrowe rzeczywiście charakteryzuje się wysoką jakością wydawanych treści, ale kiedy już przechodzimy do poszczególnych dystrybutorów czy wydań to mamy zupełną loterię – czasem film wydany przez jakiegoś dystrybutora ma napisy, czasem nie, czasem w serii filmów niektóre filmy mają napisy a niektóre nie. W jaki sposób dotrzeć do tego co będzie wydane z napisami? Trudno powiedzieć ale z pewnością osoby które niedosłyszą muszą przeżywać nie lada stres kiedy wyczekiwane przez nich produkcje zjawiają się na DVD, nigdy bowiem nie wiadomo czy będzie tak jak w przypadku Carte Blanche – wydanego z napisami i audiodyskrypcją czy jak w przypadku Wymyku który ma napisy francuskie i niemieckie ale np. nie ma polskich.
Po czwarte – szykujcie się na całą masę sytuacji w której nie dostaniecie informacji – na większości płyt z serialami (nie wydanymi przez TVP) nie to,że nie ma informacji że napisy są niedostępne – nie ma żadnej informacji czy na płycie są napisy czy nie – wobec takiej sytuacji widz mający problemy ze słuchem musi przyjąć,że napisów na płycie nie ma. Innym problemem jest notoryczne zaklejanie ceną miejsca w którym pojawia się informacja o tym czy na płycie znajdują się napisy – w przypadku kilku filmów nie dało się dotrzeć do informacji czy na płycie znajdują się napisy w języku polskim. Nie sposób nie dostrzec, że komuś kto przyklejał cenę nie przyszło do głowy, że właśnie zakleja prawdopodobnie najistotniejszą dla części kupujących informację.
Po piąte – nie myślcie że jeśli film jest dofinansowany przez PISF – czyli bądź co bądź państwową agencję to istnieje jakikolwiek obowiązek by był dostosowany do potrzeb wszystkich obywateli. PISF dając dotację nie wymaga by film zawierał napisy dla osób niedosłyszących czy audiodyskrypcję dla osób niedowidzących. Innymi słowy instytucja działajaca z ramienia państwa nie dba o to by dofinansowane przez nią produkcje były dostępne dla wszystkich obywateli tego państwa. Na przykład jeśli chcecie zobaczyć na DVD nagrodzoną Oscarem Idę a macie problem ze słuchem to jest mi bardzo przykro ale jej nie obejrzycie bo nie ma napisów. Jednocześnie ma znaczek PISF który co prawda jest dumny z Oscara ale żeby pomyśleć o tym, że każdy obywatel ma się cieszyć polską sztuką filmową to już nie pomyśli.
Po szóste – raport dotyczący sytuacji osób niesłyszących i niedosłyszących w Polsce podaje cenę napisów do 10 minut filmu. Uwaga. 80 – 100 zł. Biorąc pod uwagę, że film trwa ok. 90-120 minut oznacza to, że dystrybutor nie umieszczając polskich napisów nie ponosi kosztu sięgającego – w przypadku najwyższej stawki i dłuższego filmu kosztu 1200 zł. Nie mówimy bowiem o tłumaczeniu ale o sporządzeniu napisów polskich. Jasne trzeba uwzględnić podstawowe wytyczne dotyczące redagowania napisów dla osób niedosłyszących ale nie są one trudniejsze niż sporządzenie napisów polskojęzycznych do filmów angielskich. Jeśli nawet koszty byłby dwu czy trzykrotnie większe to mówimy o takiej oszczędności dla twórców filmów/dystrybutora. Nawet jeśli koszt miałby być większy to wedle wszystkich danych nie przekracza nigdy 1% kosztów produkcji.
Po siódme – jeśli kupujesz film na DVD i ma on napisy to masz szczęście. Ale jeśli jesteś osobą niedosłyszącą i chcesz iść do kina to… to w ostatnich latach do polskich kin z napisami dostosowanymi do osób niedosłyszących wszedł jeden film. Uwaga powtórzę bo może się pomyliliście w czytaniu. Jeden. Popiełuszko. Wolność jest w nas. Jednocześnie jeśli jesteście fanami animacji a macie problemy ze słuchem to właściwie nie macie szans obejrzeć swojego ulubionego gatunku w kinie. Wyobraźcie sobie że macie niedosłyszące dziecko. Nie jakieś małe – takie już czytające. Nie zabierzecie go do kina. Wedle autorów raportu polskie kino jest obecnie dla osób niedosłyszących prawie niedostępne i bardzo źle wśród nich znane.
Po ósme – Jeśli myślicie że dystrybutorzy filmów czy płyt DVD łamią jakiekolwiek przepisy to się mylicie – w Polsce nie ma żadnych regulacji dotyczących umieszczania napisów na płytach z filmami DVD. Ich brak na płytach z filmami w języku polskim bierze się z oszczędności dystrybutorów oraz z braku dostrzegania zapotrzebowania na napisy wśród widzów. Jednocześnie – trudno by widzowie przedstawiali zainteresowanie napisami dla niedosłyszących skoro przy obecnej sytuacji nie sposób być osobą zainteresowaną polską kinematografią i cieszyć się nią na bieżąco bez przeszkód. Przy czym zwracam uwagę, że w ogóle nigdzie nie mówimy o tłumaczeniach na język migowy bo te właściwie nie istnieją. Jednocześnie – zupełnie teoretycznie – Polska uznaje, że nikt nie powinien być dyskryminowany w dostępie do kultury.
Po dziewiąte – pamiętajcie że nawet filmy obcojęzyczne są w Polsce wydawane niemal wyłącznie z napisami nie dostosowanymi do osób niedosłyszących. Oznacza to, że nawet te filmy które mają napisy mają je najczęściej w formie która niekoniecznie oznacza idealny dostęp do ścieżki dźwiękowej filmu. Choć w przypadku osób posługujących się językiem angielskim zawsze można skorzystać z wersji anglojęzycznych napisów dla osób niedosłyszących – pamiętajcie jednak że oznacza to jeszcze większe pogłębianie się granic w dostępie do kultury. Bo oznacza to, że osoba niedosłysząca pragnąca obejrzeć „dobrze” film musi dodatkowo jeszcze całkiem dobrze opanować język angielski co jak wszyscy wiemy nie jest proste.
Po dziesiąte – w Polsce wedle danych GUS wśród osób pomiędzy 15 a 70 rokiem życia 14% jest dotkniętych mniejszą lub większą wadą słuchu. Daje to 850 tys. osób. Ok 100 tys. osób posługuje się językiem migowym. To właśnie o tych setkach tysięcy nie myślimy.
O wielu rzeczach nie myślimy. Bo nie musimy myśleć. Nie musimy stać przed półką z filmami i zastanawiać się który będzie dla nas dostępny. Nie musimy zastanawiać się nad tym czy film który chcieliśmy zobaczyć w kinie pojawi się na nośniku w formie która pozwoli nam na dostępność. Nie musimy w ogóle odwracać pudełka kiedy kupujemy film. Nie interesuje nas gdzie znajduje się informacja, jak jest podana i czy przypadkiem na jej środku nie ma naklejki. Nie stanowi dla nas problemu wejść, wziąć film z półki i obejrzeć. Nie musimy się zastanawiać czy napisy do naszego filmu są dostępne online, czy zostały przez kogoś przygotowane na boku i jak je zgrać z zawartością płyty. Jednak to, że o czymś nie musimy myśleć nie znaczy, że nie powinniśmy. Nie wiem jak zmienić to co udało mi się zobaczyć. Wydaje mi się, że jedyne co mogę w tym momencie zrobić to otworzyć oczy też wam. Kino jak to mówią od czasu gdy powstało jest najbardziej demokratyczną ze sztuk. Wydaje się jednak,że w naszym wydaniu jest to demokracja w której brać mogą udział tylko ci którzy doskonale słyszą i widzą. Ja takiej demokracji nie chcę. Bo kino jak to kino – powinno być dla wszystkich.
Ps: Dane we wpisie pochodzą z raportu sporządzonego w 2014 roku przez zespół Rzecznika Praw obywatelskich o sytuacji osób głuchych w Polsce. Dane dotyczące dostępu do filmów są tam zaprezentowane także z danymi dotyczącymi dostępności do telewizji, teatru i innych form kultury.
Ps2: O ile wywieranie presji na dystrybutorów może być trudne – zwłaszcza że działają oni w sposób chaotyczny to wydaje się,że powinno się wywrzeć presję na PISF by otrzymanie przez film dotacji było uzależnione od późniejszego udostępnienia go w formie która będzie oznaczała że każdy obywatel może obejrzeć film przygotowany z pieniędzy do których jako podatnik się dołożył. Oczywiście wiem że PISF działa na podstawie ustawy i pewnie jeśli w ustawie nic nie ma to i zasadę trudno zmienić, ale Instytut ma teraz nową szefową i to byłoby takie piękne posunięcie na początek kadencji.
Ps3: Fundacja Kultury Bez Barier zajmuje się udostępnianiem filmów i spektakli osobom niedowidzącym i niedosłyszącym. Warto chociażby polubić jej stronę na facebooku chociażby po to by móc na bieżąco śledzić i wspierać ludzi zajmujących się wyrównywaniem dostępu do kultury.