Ponoć już się kłócą. Ponoć już różne strony wyciągają ręce. Czyja jest ta twórczość, czyja jest ta śmierć, czyja jest ta wizja. To dobrze. To znaczy, że wbrew temu co czasem można było usłyszeć Andrzej Wajda do końca życia pozostawał jedną z najważniejszych osób w kulturze polskiej. Tylko bowiem o takich się spieramy, tylko takich nie da się pochować w ciszy i zadumie. Wajda by to pewnie rozumiał. Albo starał się zrozumieć. Bo to takie Polskie.
Uczynić z próby zrozumienia natury czy istoty własnego kraju czy narodu motyw spajający całą twórczość jest prosto. Nie jeden twórca próbował. Ale się na tym nie potknąć, wyjść ze swoimi rozważaniami poza narodowy kontekst, przekonać do siebie świat i międzynarodowe gremia to już trzeba umieć. Albo dostrzegać, że to co powszechnie uważamy za polskie, wcale polskie nie jest i tylko im dłużej twórca przygląda się własnemu narodowi i historii, tym bardziej widzi w niej człowieka, a człowiek zawsze podejmuje decyzje sam i niesłychanie często są to decyzje złe. Nie trudno więc się dziwić, że czasem międzynarodowe gremia kochały Wajdę bardziej niż te krajowe, bo u nas wszystko zawsze było postrzegane przez pryzmat Polski a tam jego bohaterowie się tego ciężaru niekiedy mogli na chwilę pozbyć i stać się dla zagranicznych widzów po prostu ludźmi stawianymi przed trudnymi wyborami lub w obliczu kolejnych dramatycznych załamań historii. U nas zawsze byli Polakami.
Trzeba jednak przyznać, że Wajda szukał tych swoich Polaków wszędzie gdzie mógł. U Wyspiańskiego, u Iwaszkiewicza, u Konrada. Wygrywali mu pod Somosierrą, kłócili się o rewolucję francuską, potrafili utknąć w kanałach. Młodsi i starsi, beznadziejnie romantyczni, ofiary historii, własnych uczuć czy największej ogólnoświatowej klątwy bycia Polakiem. Odnosi się wrażenie, że większość jego bohaterów nie mogłaby się pojawić nigdzie indziej. Gdyby byli kimś innym okazaliby się bardziej praktyczni, mniej melancholijni, mniej pokrzywdzeni. Nie złożyliby spółki w XIX wiecznej łodzi, nie szarżowaliby kawalerią na czołgi nie musieliby robić ostatnich zajazdów ani zapalać zniczy w szklankach. Jasne nie wszystko było w twórczości Wajdy na jedną nutę, zdarzały się przecież filmy, które miały być o czymś innym, o kimś innym. Ale nawet wtedy miało się wrażenie, że reżyser tylko udaje i chętniej wróciłby do pytań co się dzieje w tym kraju z Niewinnym Czarodziejem, z Panną Nikt z Panem Tadeuszem. Bo oni wszyscy tworzyli u niego jakiś niekończący się korowód pytań o to co tak właściwie jest esencją tego kraju. Szkoła Polska.
W tym dążeniu Wajda był zawsze reżyserem następnego filmu. Pośród tylu twórców którzy są zawsze reżyserami swoich największych dzieł, Wajda zawsze był tym który zdawał się żyć tym czego jeszcze nie nakręcił. Mógł dać spokój wielokrotnie. I tak polska kinematografia, więcej kinematografia światowa pewnie mogłyby żyć dalej w wdzięczności za filmy już nakręcone. Ale Wajda wciąż kręcił, często niezadowolony z efektu, brał się za rzeczy nowsze i starsze, mniej i bardziej oczywiste, wychodziło czasem wybitnie, czasem bardzo dobrze, czasem średnio. Ale zawsze był następny film, na następnego Wajdę się czekało bo przecież wiadomym było, że Wajda kręci. To jedna z tych rzeczy, które zwykle świadczą o tym, że my widzowie, czy nawet oni – krytycy, aż tak bardzo nie jesteśmy twórcy potrzebni. Że zawsze szuka czegoś jeszcze, rozmawia sam ze sobą i jedyne co widzimy to fragmenty tych rozmów. Nie ważne co sądzimy artysta będzie sam ze sobą rozmawiał dalej. Aż do śmierci.
Mówimy Polskie kino, myślimy Wajda. Każdy mógł sobie tam coś znaleźć. Ci którym wojenne cierpienia skrzywiły życie i ci którzy uważali ofiary za niepotrzebne. Ci którzy chcieli znaleźć fragmenty historii najnowszej, zapisanej niemal dokumentalnie i ci którzy rozgrzebywali stare rany. Ale też dla tych którzy jeszcze nie do końca wiedzieli, że historia prześladuje nas wszystkich. Kiedy pierwszy raz widziałam Popiół i Diament cały szeroki kontekst historyczny był dla mnie odległy. Ale scenę ze szklankami obejrzałam siedząc na krawędzi krzesła. Bo to było wielkie kino, które się potrafi przebić nawet przez brak wykształcenia, kontekstu czy bardzo młody wiek. Podobnie jak wtedy kiedy pierwszy raz widziałam Wesele, kręciło mi się w głowie i wydawało mi się, że wszystkiego jest za dużo, obrazów, postaci, tańców i cytatów które rozpoznaje się na pierwszy rzut oka. Ale kiedy ostał się tylko sznur i wszystko ucichło, chciałam się rzucić w ten wir jeszcze raz. Nawet Pan Tadeusz – uznawany przez wielu, za ekranizację niemal zamówioną, grzeczną, obowiązkową, coś ruszył. Wyszłam z kina i pobiegłam do domu. Pierwszy raz przeczytałam Pana Tadeusza w całości ciągiem, mając trzynaście lat z wypiekami na twarzy. A po źle ocenianym Tataraku wyszłam zdumiona – że można tą cienką granicę pomiędzy tym co jest prawdą a tym co jest fikcją przekraczać tak delikatnie jakby nigdy jej tam nie było. Że można będąc uznanym reżyserem nakręcić film niepodobny do niczego. A potem jeszcze patrzeć w przód i mówić o kolejnych produkcjach.
Kiedy Wajda dostał Oscara za całokształt twórczości – na długo przed tym jak jego twórczość nabrała kształtu ostatecznego, wypowiedział to słynne zdanie o tym, że będzie mówił po polsku bo myśli po polsku. Zaskoczona widownia amerykańska nie wiedziała czego słucha, zaskoczona widownia polska nie wiedziała czy tak wypada. Ale przecież jeśli komukolwiek wypadało to Wajdzie — który nie tylko myślał po polsku ale i kręcił. I choć coraz trudniej dostrzec w tym zaletę, a właściwie coraz łatwiej pozwolić sobie wyrwać to określenie – to nie było w tym przecież nic złego. Więcej – między innymi dzięki Wajdzie był taki moment kiedy kręcić filmy po polsku znaczyło – kręcić najlepiej na świecie. I nie było w tym ani patriotycznego zadęcia, ani narodowej tandety. Ale właśnie tak pchająca do kolejnych filmów ciekawość, tego czym jest kraj w którym przyszło żyć w czasach które przecież nigdy nie były spokojne. Coraz trudniej sobie ostatnio przypomnieć, że można jeszcze ten temat tak drążyć, żyć w przekonaniu, że się pod tym wszystkim znajdzie diament. Jak się nam ostatnio kraj oddala, jak naród brzydnie i wszystko traktujemy jako zbędny balast od którego trzeba uciec. A przecież to w człowieku zostaje, jakby się nie chciał uwolnić.
Pisanie o reżyserze głównie w kontekście podejmowania przez niego tematów narodowych może się wydawać spłaszczaniem twórczości. Ale jest coś fascynującego w tych którzy starali się zrozumieć ten kraj. Być może dlatego Wajda musiał mówić po polsku – cokolwiek bowiem chce się powiedzieć o jego twórczości w innych językach umyka. Na pewno międzynarodowe gremia umiały zobaczyć Ziemię Obiecaną ale zrozumiałby ile znaczy dla polskiej kultury fakt, że nie mając nic można założyć fabrykę, mogły pochwalić Człowieka z Marmuru czy Człowieka z Żelaza ale nie dostrzegłyby ile w nas jest tej Jandy z workiem na plecach. Nie umiałabym nikomu kto nie jest z Polski wyjaśnić Wesela i Pana Tadeusza, w którym epilog przesunięty na początek czyni z całości historię zdecydowanie bardziej gorzką niżby ktokolwiek chciał przyznać. Jak komuś wyjaśnić ile nas wszystkich jest w tym obróconym do góry nogami Chrystusie w Popiele i Diamencie. Jak bardzo ciasno nam w Kanale, mimo że nikt z nas tam nie zszedł. I jasne tam jest jeszcze więcej – dużo dalej od kraju, dużo ogólniej, dużo bardziej światowo. Ale wciąż kiedy zbieram tytuły w głowie, wychodzi mi kronika próby zrozumienia Polski. Zadanie skazane na niepowodzenie. Ale ileż myśmy się dobrych filmów po drodze naoglądali.
Już się kłócą i już wyciągają ręce. Po pogrzeb, po grób, po spuściznę. Ktokolwiek w tym kraju nic nie znaczył ten spoczął spokojnie. Kto się próbował zasłużyć czy tylko zrozumieć, nad tego grobem będą się kłócić. Takie to powtarzalne, że niemal nudne. Takie niepowtarzalne, że właściwie Polskie. Jakby sama próba poznania kraju w którym się żyje musiała owocować sporem. Głównie wtedy kiedy nie można już w nim brać udziału. Byłby z tego dobry film. Może następny.