Poza rachunkiem czyli o “Broad Peak”

Niewiel­ka ciem­na krop­ka wśród bieli. Na zda­ją­cych się nie kończyć poła­ci­ach lodu i śniegu, w ostrej ogranicza­jącej widoczność niemal do zera zamieci. Człowiek przyk­le­jony do góry, chowa­ją­cy się w płytkiej śnieżnej jamie, wys­taw­iony na wszys­tkie dzi­ała­nia żywiołów. Co tam robi, skąd się wziął, dlaczego w ogóle przyszło mu do głowy, by mierzyć się z górą. Wszak jest tylko krop­ką wśród bez­den­nych przepaś­ci i nieosią­gal­nych szczytów. Tą krop­ką jest Maciej Berbe­ka, górą słynne Broad Peak. A film próbą uch­wyce­nia tej skom­p­likowanej, irracjon­al­nej relacji człowieka i góry.

Kiedy sięgamy po słown­ik mówienia o wyprawach górs­kich, częs­to pojaw­ia­ją się określe­nia staw­ia­jące na kon­flikt — szczyt się ataku­je, górę się zdoby­wa, niekiedy oble­ga, gdy ta nie chce dop­uś­cić. Rozbi­ja się obóz i czeka, aż będzie okno, które poz­woli na to by ruszyć. Ten cały język, próbu­je jakoś skat­e­go­ry­zować dzi­wne związ­ki ludzi chodzą­cych w góry wysok­ie, z przed­miotem ich wypraw, ale w dużym stop­niu jest niewystar­cza­ją­cy. Nie sposób chy­ba w log­icznych kat­e­go­ri­ach ująć sen­su wypraw wysokogórs­kich. Nawet jeśli wzięlibyśmy kat­e­gorie sportowe — nie ma wielu sportów, w których rzu­ca się na sza­li całe swo­je życie. A jed­nak ludzie w góry nie tylko chodzą, ale też obsesyjnie do nich wraca­ją, ryzyku­jąc właś­ci­wie wszys­tko co mają.

Broad Peak, reż. Leszek Daw­id, fot. Piotr Litwic/East Studio

„Broad Peak” Lesz­ka Daw­i­da stara się w jak­iś sposób zrozu­mieć. Jed­nego człowieka i jed­ną górę. Dosta­je­my tu dwie wyprawy — pier­wszą w 1988 roku, kiedy młody Berber­ka myśli, że zdobył szczyt (w isto­cie dotarł do położonego o godz­inę od szczy­tu przed­wierz­choł­ka Rocky Sum­mit). Tu widz­imy pełną nieprzys­tęp­ność i ryzyko związane z górski­mi wyprawa­mi, a także jak skom­p­likowane jest wyważe­nie — włas­nej ambicji i tros­ki o innych wspinaczy. Jego młodzieńczą zapal­czy­wość łat­wo wid­zowi zrozu­mieć, podob­nie jak łat­wo zrozu­mieć, abso­lutne roz­go­rycze­nie, gdy okazu­je się, że wszys­tkie jego poświęce­nia były na nic. Do pewnego stop­nia rozu­miemy też wyprawę drugą z 2013 roku, kiedy wspinał się by udowod­nić wszys­tkim, że jest w stanie wejść na szczyt. Twór­cy stara­ją się jed­nak osadz­ić to nasze zrozu­mie­nie dla pozornie racjon­al­nych moty­wów w szer­szym kon­tekś­cie. Zarówno w 1988 jak i w 2013 roku na himalaistę czeka w domu rodz­i­na. Żona, którą bez wąt­pi­enia kocha, syn­owie, którzy też wyda­ją się dla niego ważni. O ile może­my pode­jrze­wać, że w lat­ach osiemdziesią­tych wierzył w swo­ją niezniszczal­ność, to już w dwu­tysięcznych — musi­ał zdawać sobie sprawę ze swo­jej śmiertel­noś­ci — sam Broad Peak go tego nauczył. Z resztą do strace­nia jest z wiekiem coraz więcej, o czym przy­pom­i­na­ją nam przebit­ki z szczęśli­wych chwil z rodziną.

Mamy więc relac­je skom­p­likowaną, którą film śledzi, stara się nieco wyjaśnić (częs­to słowa­mi wzię­ty­mi wprost od samego Berbe­ki) ale pozostaw­ia w niedopowiedze­niu. Każdy musi sobie sam zadać pytanie czy warto albo czy w ogóle moż­na przykładać rachunek zysków i strat do tego czym jest dla niek­tórych ludzi chodze­nie po górach. Pod tym wzglę­dem film jest dobrym wyjś­ciem do niekończącej się dyskusji — czy ktoś kto nie jest himalaistą może himalaistę zrozu­mieć. A także — czy musimy rozu­mieć wszys­tkie motywac­je i czy zawsze muszą one być racjon­alne. Czy pię­kno chodzenia po górach nie zasadza się w tym, że jest to dzi­ałanie wyjęte z klasy­cznego schematu prostej opła­cal­noś­ci — tak domin­u­jącego w naszym świecie.

Broad Peak, reż. Leszek Daw­id, fot. Piotr Litwic/East Studio

Na pewno kluc­zową rolę odgry­wa­ją tu znakomite zdję­cie — real­i­zowane częś­ciowo w Karako­rum, które pokazu­ją Himala­je nie tyle jako łańcuch górs­ki, ale jako niemalże inną plan­etę. Tu naprawdę nie się­ga nic co codzi­enne, co zwykłe, co nie jest rozliczane w tych najbardziej ekstremal­nych rachunkach za które płaci się życiem. Widzi­ałam wiele filmów górs­kich, ale chy­ba nie widzi­ałam, żad­nego, który miał­by tak dobre, ujaw­ni­a­jące ogrom tej przestrzeni zdję­cia. To, że aktorzy nie porusza­ją się wyłącznie w studiu czy po green scree­nie ma chy­ba kluc­zowe znacze­nie by pokazać ten kon­trast pomiędzy — wciąż nie wystar­cza­ją­cym „TU” a tak pocią­ga­ją­cym „TAM”. I do pewnego stop­nia to właśnie te zdję­cia dają wid­zowi najlep­sze spo­jrze­nie na to, dlaczego góry tak przy­cią­ga­ją. Muszę też stwierdz­ić, że pokazanie różni­cy w sprzę­cie i wyglądzie wyprawy wysokogórskiej pomiędzy lata­mi osiemdziesią­ty­mi a dwu­tysięczny­mi jest fas­cynu­jące dla każdego kogo intere­su­je wspinacz­ka. Pod tym wzglę­dem jest to rewela­cyjny film, który kładzie duży nacisk na to by zaprowadz­ić nas jak najbliżej wydarzeń.

Jed­nocześnie praw­dopodob­nie nie jest „Broad Peak” tym filmem, który więk­szość widzów chci­ała­by obe­jrzeć. Dziś słysząc o tym szczy­cie i słysząc nazwisko Berbe­ki myślimy niemal wyłącznie o trag­icznym w skutkach końcu zimowej wyprawy sprzed paru lat. Wiele jest wer­sji tam­tych wydarzeń, wspom­nień, repor­taży, stron­nictw, sporów. Nie ukry­wam — sama nastaw­iałam się, że przede wszys­tkim zobaczę his­torię w sty­lu „Ever­est”, pro­dukcji, która sku­pi­ała się na dra­maty­cznym i trag­icznym w skutkach wejś­ciu na Ever­est w 1996 roku. Tu twór­cy pos­zli w inną stronę — co moim zdaniem zaw­iedzie część widzów. Zwłaszcza, że nie da się ukryć — bez rozliczenia tego ostat­niego aktu, nawet reflek­s­ja nad życiem i motywac­ja­mi Berber­ki wyda­je się niepeł­na. Ostate­cznie film pozostanie w pamię­ci wielu widzów, bardziej jako to o czym nie był niż to o czym opowia­da. Dra­matur­gicznie odcię­cie się od tej skom­p­likowanej his­torii zejś­cia, ma sens — uwa­ga twór­ców sku­pia się bowiem na nieco innym aspekcie życia Berbe­ki. Nie zmienia to jed­nak fak­tu, że dla widzów, może to uczynić his­torię niepełną, niero­zlic­zoną, niedopowiedzianą.

Aktorsko na uwagę zasługu­je przede wszys­tkim Ireneusz Czop w głównej roli. Muszę powiedzieć, że jest zde­cy­dowanie naj­jaśniejszym punk­tem tego fil­mu — bard­zo wyraźnie wie co gra i jak to zagrać. Doskonale odna­j­du­je się w his­torii, która wyma­ga od niego gra­nia zarówno człowieka młodego i być może nieco lekkomyśl­nego, jak i dużo starszego i bardziej doświad­c­zonego. Aktor opowiadał, ile zajęło mu fizy­czne przy­go­towanie się do roli — łącznie z liczny­mi wyprawa­mi górski­mi, które uczyniły­by jego wys­tęp bardziej wiary­god­nym zarówno psy­cho­log­icznie jak i fizy­cznie. I rzeczy­wiś­cie to widać.  Oglą­da­jąc film nie miałam żad­nych wąt­pli­woś­ci co do tej kreacji. Nieco więk­szy prob­lem spraw­iła mi Maja Ostaszews­ka jako Ewa, żona Berbe­ki. Miałam wraże­nie, że to kole­j­na rola zagrana w taki sam sposób, gdzie wszys­tkie bohater­ki niosą w sobie jak­iś trud­ny do sfor­mułowa­nia ból ale też zrozu­mie­nie. Wolałabym chy­ba więcej życia i więcej jej nieza­leżnej per­spek­ty­wy. Ostate­cznie, jak wskazu­ją roz­mowy z żon­a­mi himalaistów ich życie potrafi być nie mniej ekstremalne niż ich part­nerów — z tą różnicą, że przeży­wa­ją je z dala od gór, ale w nie mniejszych emocjach.

Ekipa fil­mowa opowiadała, że pra­cow­ała blisko z rodz­iną zmarłego himalaisty co dało im trud­ny do odt­worzenia wyłącznie kwerendą dostęp do życia i nawet przed­miotów należą­cych do Berbe­ki. Z jed­nej strony moż­na poczy­ty­wać to za olbrzymią zaletę fil­mu — ostate­cznie każdy twór­ca opowieś­ci biograficznej próbu­je jak najlepiej poz­nać i zrozu­mieć pod­miot swoich rozważań. Z drugiej strony — ta bliskość potrafi cza­sem spraw­ić, że trud­no zła­pać tą zapier­a­jącą dech naprawdę sze­roką per­spek­ty­wę. Trud­no zobaczyć jak bard­zo nasz bohater jest tylko niewielką krop­ką na tle wielkiej białej ściany. A prze­cież to właśnie w tej per­spek­ty­wie mieś­ci się cała moc zma­gań człowieka i góry.