Prawdy uniwersalne czyli o “Czas krwawego księżyca”

Kiedy byłam dzieck­iem, miałam, podob­nie jak wiele dzieci­aków wychowanych w lat­ach dziewięćdziesią­tych dość wyide­al­i­zowaną wiz­ję Stanów Zjed­noc­zonych. Chci­ałam tam koniecznie pojechać, zobaczyć i pood­dy­chać powi­etrzem pełnym wol­noś­ci i Coca-Coli. Z cza­sem ten mit jed­nocześnie pod­bu­dowywała we mnie amerykańs­ka pop­kul­tura – pożer­ana masowo i obal­ało wszys­tko czego dowiedzi­ałam się o his­torii i ustro­ju tego państ­wa. W pewnym momen­cie te dwa światy – wyide­al­i­zowany i odkry­wa­ją­cy mroczne tajem­nice zaczęły się zbliżać. Parę lat temu miałam wraże­nie, że masakra w Tulsie – wydarze­nie słabo znane pol­skiemu odbior­cy, a i amerykańskiemu uczniowi też niekoniecznie, zaczęło pojaw­iać się zarówno w pro­dukc­jach poważnych jak i np. w seri­alu „Strażni­cy”. Z tym, że w seri­alowej wer­sji moż­na było niemal pomyśleć, że roz­maw­iamy o his­torii alter­naty­wnej. Bo też cza­sem his­to­ria jest tak okrut­na, że człowiek wolał­by, żeby konkretne wydarzenia wyszły z głów scenarzystów.

Nie da się jed­nak ukryć, że w ostat­nich lat­ach Stany z jed­nej strony pokłoniły się głęboko praw­icowym i nacjon­al­isty­cznym ten­dencjom, z drugiej – pod­jęły w kul­turze dużo szerzej poli­tykę rozliczenia. I to nie z tymi wydarzeni­a­mi, o których mówi się najwięcej, ale z tymi frag­men­ta­mi włas­nej his­torii, które niekoniecznie zna­j­dowały się w cen­trum uwa­gi. „Czas krwawego księży­ca” jest w pewnym stop­niu rozlicze­niem z kole­jnym niech­lub­nym frag­mentem amerykańskiej his­torii. Choć film sku­pia się na his­torii morder­stw wśród zamożnych Osagów, pod których ziemi­a­mi płynęła ropa naftowa, w isto­cie to bardziej his­to­ria o opowiada­niu sobie włas­nej his­torii, o przemil­cze­niu pewnych wątków a także o tym, dlaczego rozsiane po stanach mniejs­zoś­ci nigdy tak naprawdę nie miały szan­sy sko­rzys­tać z amerykańskiego snu.

Mar­tin Scors­ese trzy­ma się tu tego co zna dobrze. Choć jest to opowieść o społecznoś­ci rdzen­nych mieszkańców Stanów, to jed­nak – przyj­mu­je­my tu przede wszys­tkim per­spek­ty­wę białych mężczyzn. Nie uważam tego za błąd. Po pier­wsze – to są bohaterowie, których Scors­ese zna najlepiej, umie o nich opowiadać (choć jest to autor zde­cy­dowanie wszech­stron­ny). Po drugie – wyda­je mi się, że to film bardziej staw­ia­ją­cy lus­tro przed amerykana­mi, którzy niekoniecznie chcą widzieć w his­torii swo­ją, częs­to destruk­cyjną rolę. Po trze­cie — to właśnie jest ten klucz do opowiedzenia his­torii mniejs­zoś­ci bez zabiera­nia jej gło­su. Scors­ese nie opowia­da niczego za Osagów, raczej – opowia­da his­torię w ich świecie. Jeśli jesteś­cie ciekawi innej per­spek­ty­wy odsyłam do repor­tażu (wyszedł w Polsce pod tym samym tytułem) gdzie zde­cy­dowanie więcej moż­na się dowiedzieć i o samych Osagach i poczy­tać więcej o per­spek­ty­wie Mol­lie, tu sprowad­zonej raczej do znaczącej postaci dru­go­planowej.  Zda­je sobie jed­nocześnie sprawę, że nie wszys­tkim takie ustaw­ie­nie nar­racji przy­pad­nie do gus­tu, choć moim zdaniem – jest niezwyk­le ucz­ci­we. Lubię reży­serów, którzy nie uda­ją, że są kimś innym niż są w rzeczywistości.

His­torię morder­stw wśród plemienia Osagów, poz­na­je­my przez pryz­mat his­torii Ernes­ta Burkhar­ta, męża Mol­lie. Ern­erst nie jest szczegól­nie bystry. Nie jest też szczegól­nie ucz­ci­wy. Ani zdol­ny. Ani intere­su­ją­cy. Ernest nie wyróż­nia się jakoś spec­jal­nie, wszyscy wiedzą, że trochę za bard­zo lubi alko­hol i luk­susy, które może kupować za pieniądze żony. Jak­by wbrew wszys­tkiemu co o Erneś­cie wiemy, jed­no wyda­je się w nim prawdzi­we – miłość do Mol­lie. Od chwili, kiedy się pier­wszy raz widzą, Ernest naprawdę zaczy­na pod­kochi­wać się w zamożnej dziew­czynie, która wkrótce straci swo­je siostry i matkę. Przez cały film przyjdzie się nam zas­tanaw­iać, do jakiego stop­nia mamy do czynienia ze szcz­erym uczu­ciem, a do jakiego z pewną kalku­lacją. Wyda­je się jed­nak, że właśnie ta miłość do żony jest jed­nym ciekawym ele­mentem dość nieciekawego charak­teru Ernesta.

Swoista tchór­zli­wość i szukanie życiowego prze­wod­ni­ka, spraw­ia, że Ern­erst szy­bko sta­je się pomagierem swo­jego wuj­ka. William Hale, zwany przez niek­tórych Królem, to człowiek zły. Nie jest to żad­na tajem­ni­ca, dość szy­bko dostrzegamy mech­a­nizm jego zachowań. Pod pozorem każdej przysłu­gi, opie­ki czy życ­zli­wej rady Hale, real­izu­je swój dłu­gi plan, prze­ję­cia pieniędzy od Osagów. Od pier­wszej wymi­any zdań między Ernestem a Williamem czu­je­my, że oto mamy do czynienia ze specy­ficznym wcie­le­niem zła. Oto Hale nie jest demon­iczny, nawet nie za bard­zo pod­nosi głos, niekiedy marszczy brew, gdy coś mu się nie spodo­ba. Zło tego bohat­era wyni­ka z jego całkowitej amoral­noś­ci. Nic nie jest złe, jeśli pozwala się wzbo­gacić. To spoko­jne zło, które nie musi uciekać się do bezpośred­niej prze­mo­cy, jest uni­w­er­sal­nie prz­er­aża­jące, głównie dlat­ego, że dużo łatwiej spotkać takich ludzi (czy insty­tuc­je) w real­nym życiu.

W swo­jej trwa­jącej pon­ad trzy i pół godziny opowieś­ci Scors­ese każe się nam przyglą­dać naras­ta­jące­mu pro­ce­sowi pod­dawa­nia się złu, odd­ala­nia od zasad, ale też – naras­ta­jące­mu lękowi wśród Osagów. Nieufność wobec życ­zli­woś­ci płynącej od białych mieszkańców mias­ta, początkowo może się wydać para­noicz­na, ale ostate­cznie – jest po pros­tu świado­moś­cią zasad rządzą­cych światem. Być może Osagowie dostali niespodziewany prezent w postaci złóż ropy, ale w chwili, kiedy czarne zło­to wyciekło z zie­mi, stało się jasne, że prędzej czy później zostanie im to ode­brane. Oglą­da­jąc rozłożoną na kilka­naś­cie lat nar­rację, czu­je­my, jak zmienia się ten świat. Pojaw­ia się majątek, pojaw­ia się „cywiliza­c­ja” a zaraz za nią cier­pi­enia, morder­st­wo i co ważne – bezrad­ność władzy. Jest to bowiem też his­to­ria o tym, jak pra­wo i porządek dopiero docier­ało do niek­tórych, pozostaw­ionych samym sobie krańców Stanów. Ten wątek jest bardziej rozwinię­ty w repor­tażu, ale w sum­ie może dobrze, ze Scors­ese nie dodał więcej.

Jest w tym filmie kil­ka kadrów, które przy­pom­i­na­ją jak fenom­e­nal­nym i wciąż innowa­cyjnym reży­serem jest Scors­ese. W moim ulu­bionym, oglą­damy scenę roz­gry­wa­jącą się na wiejskiej drodze, widzianą oczy­ma pra­cown­ików pob­liskiego pola naftowego. Niczym prz­er­aźli­we demo­ny, pra­cown­i­cy są cali czarni od ropy, ich obec­ność przy­pom­i­na jakieś anty­czne bóst­wa pochy­lone nad bohat­era­mi. Niezwyk­le podobało mi się też zakończe­nie – taki meta komen­tarz do tego jak pamię­tamy pewne his­to­ryczne momen­ty, jak każ­da nawet najbardziej oso­bista his­to­ria może stać się na swój sposób spek­tak­lem. Mam wraże­nie, że to ten rzad­ki przy­padek, gdzie siedzisz trzy godziny w kinie a pod koniec masz wraże­nie jak­by ktoś otworzył okno i wpuś­cił zupełnie nową perspektywę.

„Czas krwawego księży­ca” to film, którego fun­da­mentem są doskon­ałe role aktorskie. Leonar­do DiCaprio, wyspec­jal­i­zował się w ostat­nich lat­ach w gra­niu typów niekoniecznie sym­pa­ty­cznych, pozy­ty­wnych i inteligent­nych. Ten bądź co bądź wciąż przys­to­jny mężczyz­na, ma niesamow­itą umiejęt­ność przyj­mowa­nia takiego wyrazu twarzy, w którym ta uro­da jest w jak­iś sposób skażona, jak­by wady charak­teru musi­ały ujawnić się w rysach. Tu zmarszczy czoło, tam wysunie szczękę, przy­gar­bi nieco syl­wetkę i jest w nim nagle coś niepoko­jącego, może trochę odrzu­ca­jącego. Przede wszys­tkim jed­nak DiCaprio doskonale gra tu nieroz­gar­niętego człowieka, który daje się wciągnąć w sprawy, których nie do koń­ca rozu­mie. Szczerość jego emocjon­al­nych reakcji, połąc­zona z wyraźnym brakiem intelek­tu­al­nej reflek­sji, spraw­ia, że niekiedy łat­wo nam bohat­era pożałować, nawet gdy na to nie zasługu­je. Przyz­nam, trochę mi żal, że DiCaprio dostał Oscara za rolę w „Zjaw­ie” bo mam wraże­nie, że ta rola, jest dużo lep­szą egzem­pli­fikacją całego spek­trum jego aktors­kich umiejętności.

Robert DeNiro jest nieco za stary na rolę, którą gra, ale nie bard­zo to przeszkadza. To w ogóle jest ciekawe – DeNiro, który naprawdę w kinie rozry­wkowym ostat­nich lat pokazał, że moż­na rozmienić każdą kari­erę, na grosze warte tyle co NFT, pod właś­ci­wym reży­serem, nadal jest aktorem wybit­nym. Jego Hale, to postać, która z jed­nej strony jest odrzu­ca­ją­ca, z drugiej – nie dzi­wimy się zupełnie, że cieszy się zau­faniem całej społecznoś­ci. Co więcej DeNiro, doskonale odd­a­je na ekranie tą aurę człowieka przeko­nanego o tym, że jest abso­lut­nie nietykalny.  Jest w tym także taka pewność, że zostanie wysłuchany i potrak­towany poważnie. Hale w filmie częs­to się uśmiecha, ale to ten sam uśmiech z jakim wąż mógł roz­maw­iać z Ewą przy drzewie poz­na­nia dobrego i złego. Jestem ciekawa, czy będzie z tej roli jakaś nom­i­nac­ja – potwierdze­nie, że DeNiro wciąż należy do aktorskiej elity.

W kon­tekś­cie nagród sporo się mówi o Lily Glad­stone (mój tata sprzedał mi cieka­wostkę, że to nie tylko zbieżność nazwisk ze słyn­nym ang­iel­skim pre­mierem, ale aktor­ka naprawdę jest z tej samej rodziny. Ale świat bywa mały.) Jej Mol­lie to fas­cynu­ją­ca postać. Mało mówi, raczej przyglą­da się światu wokół siebie. Mam wraże­nie, że trochę jak Ernest nie mamy do niej klucza. Moż­na się zas­tanaw­iać – dlaczego tak dłu­go była z mężem, którego intenc­je niekoniecznie są jasne. Z drugiej strony – nie jest to tylko bohater­ka, której wszys­tko się przy­darza – ostate­cznie, to ona pode­j­mu­je najwięcej dzi­ałań by doprowadz­ić do odnalezienia spraw­ców morder­stw. Moim zdaniem film rzeczy­wiś­cie zyskał­by gdy­byśmy zobaczyli nieco więcej scen z per­spek­ty­wy Mol­lie, ale jed­nocześnie – mam poczu­cie, że każde jej pojaw­ie­nie się na ekranie, sku­pia uwagę, niemal wyłącznie na jej postaci. Przyz­nam też, że niezwyk­le podobała mi się sce­na pomiędzy Mol­lie a jej sios­tra­mi, gdzie obgadu­ją mężczyzn i chłopaków. Uświadomiłam sobie, że rzad­ko w pop­kul­turze słyszy się dialo­gi w języku rdzen­nych mieszkańców Stanów, które nie są poważne, ani znaczące – ale są zwykły­mi siostrzany­mi ploteczka­mi. W każdym razie bard­zo Liliy Glad­sotne kibicu­ję, bo to naprawdę fan­tasty­cz­na aktorka.

Przed seansem widzi­ałam wywiad, z kon­sul­tan­tem języ­ka Osagów, do fil­mu, który po pre­mierze pro­dukcji, stwierdz­ił, że Scors­ese, nakrę­cił świet­ny obraz, ale dla uni­w­er­sal­noś­ci przekazu poświę­cił specy­fikę his­torii. To chy­ba jed­na z najlep­szych uwag jaką usłysza­łam o tym filmie. Bo rzeczy­wiś­cie – to co ma nam do powiedzenia Scors­ese – o relac­jach w społeczeńst­wie, da się wyjąć z amerykańskiej his­torii. Ten mech­a­nizm, w którym jakaś pog­a­rdzana gru­pa się bogaci, tylko po to by stać się ofi­ara­mi prze­mo­cy – pow­tarza się w dzie­jach częs­to. Podob­nie jak niepewność co do intencji, kiedy bardziej uprzy­wile­jowani wycią­ga­ją rękę do tych, potenc­jal­nie mniej uprzy­wile­jowanych. To wszys­tko da się wyjąć z tej amerykańskiej ramy i pograt­u­lować Scors­ese, że ponown­ie – stworzył coś uni­w­er­sal­nego. Nawet jeśli coś rozlicza, to jed­nak w taki nieco mięk­szy sposób – pokazu­jąc, nam wycinek his­torii, który z łat­woś­cią może­my przyłożyć też do innych społeczeństw. Pod tym wzglę­dem uni­w­er­sal­ność opowieś­ci sta­je się łatwiejszym wyjś­ciem niż zagłę­bi­e­nie się w jej specyfikę.

Nie jestem jed­nak nad­miernie surowa. I to nie dlat­ego, że Socors­ese ma osiemdziesiąt lat, co pozwalało­by mu teo­re­ty­cznie prze­jść na emery­turę (albo star­tować na prezy­den­ta Stanów Zjed­noc­zonych). Dla mnie „Czas krwawego księży­ca” to przykład siły dobrze zre­al­i­zowanej, świet­nie zagranej i wcią­ga­jącej opowieś­ci. Takich his­torii w kinie ostat­nio jest nieco mniej i dobrze sobie przy­pom­nieć, że takie kino wcale się bard­zo nie zes­tarza­ło. Wręcz prze­ci­wnie – mam poczu­cie, że sposób nar­racji w „Cza­sie krwawego księży­ca” spodobał­by się wielu wid­zom seri­alowym. Mno­gość postaci, wyraźny podzi­ał na akty – serio to jak oglą­danie czterech odcinków doskon­ałego seri­alu na raz. Ostate­cznie jed­nak wygry­wa po pros­tu opowieść, bohaterowie i ta możli­wość spo­jrzenia w siebie. To jest moc kina, która przy­cią­ga i daje nadzieje, że mimo wielu dyskusji o jego zmierzchu, jeszcze się sporo naoglą­damy zan­im skończą nam się historie.