Kryzys ekonomiczny z jakim mierzył się świat i Ameryka kilka lat temu pozostawił nas wszystkich w głębokiej nieufności wobec systemu bankowego tego świata. Pokazał także brzydkie oblicze kapitalizmu, i ostatecznie rozdrapał legendę amerykańskiego snu, gdzie każdy może się wzbogacić ciężką pracą. Napędził też sporo ruchów społecznych i politycznych które dziś determinują kształt Europy i świata. Dał nam też jeszcze jedna rzecz. Nowych bohaterów. I to wcale nie koniecznie skorumpowanych bankierów, którzy bez mrugnięcia okiem przepuszczają wysokie sumy. Oni stanowią postacie dramatycznie mniej ciekawe. Dużo mniej ciekawe niż ich żony i dzieci.
Na pierwszy pomysł tego wpisu wpadłam oglądając serial komediowy „Dwie spłukane dziewczyny” gdzie jedna z bohaterek — Caroline Channing nagle zostaje bez grosza przy duszy – bo jej ojciec stracił cały majątek właśnie w wyniku szemranych operacji które doprowadziły do kryzysu. Serial odwoływał się do klasycznego schematu – bogaczy sprowadzonych do roli biedaków, ale jednocześnie – pokazywał postać do pewnego stopnia nową. Taką, która choć sama nie uczestniczyła w wyzysku, czerpała z niego korzyści. W serialu Caroline Channing musi odpokutować za winy ojca, przechodząc drogę do sukcesu – w dokładnie taki sposób w jaki wymaga tego klasyczna hollywoodzka narracja – od biedy do milionów. Ze wszystkimi niepowodzeniami jakie mogą się nadarzyć po drodze. Serial został zdjęty z anteny dość nagle więc nigdy nie zobaczyliśmy zakończenia wątków bohaterek. Choć finansowo Caroline nigdy nie odbiła się do końca od dna, to z pewnością odpracowała swoje winy – nie tylko ciężko pracując na swoją pozycję, ale też zaprzyjaźniając się z dziewczyną, z tego dolnego jednego procenta. Dość symptomatyczne jest to, że historia urwała się po odcinkach na których Caroline uczestniczy w premierze filmu opartego (luźno) o jej historię. Tak jakby serial zdawał sobie sprawę, że opowiada o czymś co ma bardzo Hollywoodzki choć niekoniecznie życiowy wymiar.
Historia opowiedziana w „Dwóch spłukanych dziewczynach” oczywiście nawiązuje mniej więcej do skandalu Madoffa, podobnie zresztą jak historia która pojawia się w „Sprawie idealnej”. Tam mamy nieco poważniejsze podejście do bardzo podobnej sprawy — Maia Rindell też jest córką bohatera który nabierał wszystkich w około swoimi obietnicami szybkiego i wysokiego zysku. Serial podchodzi do sprawy poważniej i bardziej rozważa kwestie współodpowiedzialności osób z otoczenia bohatera za jego działanie. Nie ma wątpliwości że Maia jest beneficjentką działań swojego ojca, jednocześnie serial odwołuje się do naszych nie tak głęboko skrywanych podejrzeń, że nie tylko skazani finansiści ale także osoby które należały do ich rodzin, wiedziały o finansowych przekrętach. W „Sprawie idealnej” dużo bardziej podkreśla się też skomplikowany wymiar tej sytuacji w której nie można ufać rodzicom (gotowym wykorzystać swoje dzieci, do finansowych przekrętów). Jednocześnie dopiero po obejrzeniu tego serialu widać jak bardzo męczy nas pytanie – wiedzieli czy nie wiedzieli. Czy udając że nie wiedzą byli współwinni czy nie byli. To ciekawe pytania które sprowadzają się do kwestii – do jakiego stopnia obojętność jest współodpowiedzialnością.
Parę lat temu na Netflixie znalazłam film „Those people”, który także koncentrował się na postaci młodego człowieka – Sebastiana, którego ojciec niemal z dnia na dzień trafia do więzienia za przestępstwa, o których nie mówi się w filmie wiele, ale doskonale można wywnioskować że miały podobny charakter do tych popełnianych przez Madoffa. Film pokazuje wykluczenie społeczne z jakim spotyka się Sebastian dość drastycznie – od bycia popularnym chłopakiem zamieszkującym w wielkim i pięknym domu, do dzieciaka, którego nie chcą obsługiwać w pobliskim barze, który jest goniony przez paparazzi i nie ma się gdzie schować. Spotkanie z ojcem, staje się ostatecznym wyzwaniem, bo ponownie – jak wiele razy w przypadku takich wątków – mamy wybór przed którym staje bohater. Albo będzie kontynuował szemrane interesy rodziców, albo wręcz przeciwnie – będzie musiał odrzucić jakiekolwiek powiązania z nimi. Tym co film (zresztą nie jedyny) podkreśla to ów przerażający moment, kiedy ludzie dobrze sytuowani nagle zostają odcięci od wszystkich swoich finansów – które nigdy nie należały do nich. Tu pojawia się moment, który ma nas zaprowadzić do refleksji – czy powinniśmy karać rodziny osób które robiły przekręty? Czy pokazywanie ich cierpienia nie jest przypadkiem skierowaniem uwagi w niewłaściwą stronę, skoro jest mnóstwo osób które nigdy nie były szczególnie zamożne straciły dużo więcej niż dzieci milionerów. Jednocześnie jednak – nie da się ukryć – jeśli dzieci milionerów nic złego nie zrobiły – to czy powinna spotkać je kara? To pytanie wychodzące poza proste – czarno białe wybory. Pewnie dlatego tak ciekawe dla Hollywood.
Do pewnego stopnia w ten schemat postaci wpasowuje się też Veronica z pierwszego sezonu „Riverdale” – nie wiemy wtedy jeszcze dokładnie, że jej ojciec nie jest tyle podejrzanym biznesmenem tylko regularnym gangsterem. Nim jednak to się stanie mamy po raz kolejny obraz który dość dobrze znamy z popkultury. Dziewczyna przyzwyczajona do luksusu i życia w dużym mieście, musi zmienić miejsce zamieszkania i zacząć budować swoje życie od nowa – dość nagle i bez przygotowania. Veronica nigdy nie jest postrzegana jako osoba, która w jakikolwiek sposób jest winna przestępstw swojego ojca i dość szybko znajduje swoje miejsce w świecie nowych przyjaciół. To dość dobrze pokazuje, pewną różnicę w rozważaniu kwestii współodpowiedzialności. Wydaje się, że w przypadku córki gangstera (nawet niekiedy lojalnej) mamy poczucie, że jego zbrodnie nie obciążają córki. W przypadku kryzysu poczucie niesprawiedliwości sięga głębiej – i pojawia się chęć wyrównania czy zadośćuczynienia nie tylko przez sprawców ale też przez ich bliskich, niewątpliwych beneficjentów finansowych przekrętów (choć przecież Veronica z pewnością beneficjentką działań swoich rodziców jest i była).
Niedawno do kwestii – ile wie rodzina, osoby dokonującej przekrętów finansowych, dołożyło swoją cegiełkę wspaniałe „Grace i Frankie”. Nie ma tu bezpośrednio kontekstu kryzysu finansowego, ale mamy unikanie podatków – i szemrane interesy otaczające zamożnego, nowego małżonka Grace. Choć sam wątek nie nawiązuje bezpośrednio do kryzysu to zwracanie uwagi na tego typu „eleganckie” przekręty finansowe nasiliło się w kinematografii w ostatnich latach. Grace jest oczywiście zupełnie nie świadoma tego co robi jej mąż, choć uważny widz może dostrzec pewne sygnały rozsiane po sezonie, z których wynika że interesy męża Grace nie są do końca uczciwe (kilka razy można wyłowić uchem coś o podatkach). Mamy za to scenę odrzucania kart kredytowych – ponownie – upokarzający powrót do tematu zablokowanych nagle kont. Coś czego nikomu nie życzymy, choć przecież jest słuszne – pieniądze na nich przetrzymywane nie zostały zarobione uczciwie. Jednocześnie sam mąż zostawia jej ukryte pieniądze za które Grace powinna realizować swoje marzenia. Serial właściwie nie ma oporów by powiedzieć nam – te pieniądze się Grace należą. Choć nie wiemy jeszcze do końca co z nimi zrobi, to jednocześnie – czy aby na pewno ? W końcu schowane w sofie dolary jej męża prawdopodobnie nie pochodzą z uczciwego zarobku. A może poszkodowanej i nieświadomej żonie należy się nie mniejsze zadośćuczynienie niż ofiarom finansowych przekrętów? Ostatecznie jak mówi Renata z „Wielkich kłamstewek” – której mąż trafia za kratki za przekręty finansowe „I will not. Not. Be. Rich”.
Przywiązanie popkultury do obserwowania najbogatszych nie powinno właściwie dziwić. Sama zdałam sobie sprawę, że „Plotkara” nadawana była nie tylko w czasie rozwijania się kryzysu w 2008 roku ale przetrwała ze swoją błyszczącą wizją rzeczywistości, gdzie wszyscy albo mają miliony albo chcą mieć miliony, a ubogi krewny z Brooklynu mieszka w olbrzymim lofcie. Nie zmienia to jednak faktu, że postacie rozsiane po popkulturze po kryzysie mają nie tylko służyć wzmocnieniu dramaturgii. Nie mogę się oprzeć wrażeniu, że tak częste skupianie się na rodzinach bankierów (w dużo mniejszym stopniu niż na samych bankierach – choć o nich też pojawiają się całkiem dobre narracje, choć często pokazujące ich jako ludzi nieszczęśliwych) ma odwrócić naszą uwagę od potrzeby prostej rewolucji. Odczuwając współczucie wobec rodzin bankierów czy osób odpowiedzialnych za tzw. „white collar crimes” ma pokazać nam bezsensowność zemsty. Pokazać, że proste działanie odwetowe na bogatych nie ma sensu. Oni już i tak cierpią. Do pewnego stopnia – można bronić takich narracji – zwłaszcza w przypadku linii – rodzice/dzieci – gdzie rozgrywają się bardzo stare wątki rodzinnych konfliktów. Wydaje się zresztą, że popkultura dość jasno podpisuje się pod wersją z „Dwóch spłukanych dziewczyn” – poprawą nie powinna być kara ale przejście tej drogi społecznej przez którą przejść muszą ubożsi – przez przeciwności losu do ewentualnego sukcesu. Nawet jeśli ta droga jest też tylko tworem popkultury.
Oczywiście nikogo nie powinno dziwić, że częściej opowiadamy o zamożnych a nie ubogich. Do pewnego stopnia dlatego, że filmy i seriale robią zamożni a nie ci z pustymi kieszeniami. Do pewnego stopnia dlatego, że kinematografia jest dla wielu eskapizmem, w którym szukamy ucieczki od codzienności, więc nie chcą oglądać jeszcze więcej biedy. Nie mniej – jeśli ktoś się zastanawia – co nam zostało z kryzysu finansowego poza tendencjami nacjonalistycznymi w demokracjach zachodu to zawsze można powiedzieć – kilka całkiem ciekawie napisanych wątków serialowych i filmowych. Wiadomo jak po każdym większym kryzysie.
PS: Jak może wiecie trwają prace nad rebootem Gossip Girl — jestem niesamowicie ciekawa jak twórcy takiego serialu będą w stanie opowiedzieć historię o obrzydliwie bogatych dzieciakach we współczesnym świecie. Czy będą się starali w jakikolwiek sposób odnieść się do kwestii kryzysu czy też darują sobie ten wymiar.
PS: Ten post nie ma na celu wymienienie wszystkich postaci związanych z kryzysem raczej wskazać istnienie takiego zjawiska.