“Lecz żadna mądrość nie zastąpi przeczuć” czyli zwierz ogląda Smoleńsk

Wśród moich zna­jomych panu­je przeko­nanie, że na „Smoleńsk” iść nie wypa­da – bo zys­ki z biletów zasilą twór­ców i poz­wolą chwal­ić się frek­wencją. Rozu­miem, że dla niek­tórych może to być argu­ment ale zwierz nie wyobraża sobie zig­norowanie tego fil­mu. Cho­ci­aż­by dlat­ego, że jest on chy­ba najbardziej wyraźną man­i­fes­tacją pewnego spo­jrzenia nie tylko na Smoleńsk ale i na Pol­skę – która dziś dzieli społeczeńst­wo. Dlat­ego wyprawa do kina była dla mnie czymś oczy­wistym – zarówno ze wzglę­du na moje zain­tere­sowanie kine­matografią (nowy film pro­pa­gandowy to rzecz nieczęs­ta) jak i poli­tyką a przede wszys­tkim – społeczeńst­wem. Dla osób boją­cych się spoil­erów — to film tak wyzby­ty linii fab­u­larnej że właś­ci­wie nie ma tu nic co mogło­by się okazać spoilerem.

Zaczni­jmy od kwestii tech­nicznych. „Smoleńsk” to film sła­by, cier­pią­cy na liczne bra­ki real­iza­cyjne. Widać, że budżet był prob­le­mem – pro­dukc­ja bardziej przy­pom­i­na film telewiz­yjny niż kinowy, jest w nim niewielu aktorów, nie ma poczu­cia aut­en­ty­cznoś­ci – tak koniecznego w pro­dukcji, która chce opowiadać o rzeczach dzieją­cych się tu i ter­az. Zaw­iódł też mon­taż – częs­to chao­ty­czny, nie dają­cy szans by zanurzyć się w świat przed­staw­iony fil­mu, aktorstwo – częs­to prz­erysowane i niedopa­sowane do nas­tro­ju sce­ny a także muzy­ka – która nie jest w stanie odpowied­nio ani pod­kreślić emocji bohaterów ani wywołać odpowied­nich emocji u widzów. Do tego więk­szość scen dzieje się w jakichś anon­i­mowych miejs­cach, kaw­iar­ni­ach, poko­ju telewiz­yjnym który rzeczy­wiś­cie spraw­ia wraże­nie jakiegoś schowka na szc­zot­ki. Film chce być aktu­al­ny i opowiadać o wydarzeni­ach prawdzi­wych a jed­nocześnie jest w tym wszys­tkim zupełnie nija­ki.  Nie sprawdza się też kon­cepc­ja by część wydarzeń z 10 kwiet­nia ode­grać pod koniec fil­mu. Powrót do trag­icznego lotu spraw­ia iż nar­rac­ja traci jakąkol­wiek spójność a głów­na his­to­ria dzi­en­nikarskiego śledzt­wa – gubi się gdzieś w tym wszys­tkim. Gdy­by zwierz należał do opcji która wierzy, że w Smoleńsku doszło do ataku czuł­by się tą wiz­ją rozczarowany – głównie dlat­ego, że nie ofer­u­je wid­zowi nic poza krótkim i chao­ty­cznym streszcze­niem najpop­u­larniejszych teorii związanych z tym co wydarzyło się w Smoleńsku.

Smoleńsk to nie jest film w którym coś się za bard­zo dzieje. Nawet rekon­strukc­ja katas­tro­fy (czy jak chcą wierzyć twór­cy zamachu) jest czymś co nie budzi emocji

Dodatkowo – ponown­ie abstrahu­jąc od samej treś­ci fil­mu – nawet tam gdzie pojaw­ia­ją się pomysły – które mogły­by zostać doskonale wyko­rzys­tane do stworzenia pewnej wiz­ji świa­ta i wydarzeń – braku­je pazu­ra, kon­sek­wencji czy pro­pa­gandowego wyra­chowa­nia. Wychodząc z kina towarzyszyło mi przeko­nanie, że gdy­by część wątków już obec­nych w filmie potrak­tować inaczej moż­na było­by stworzyć doskon­ałe dzieło pro­pa­gandowe. W filmie poz­na­je­my matkę bohater­ki, która szy­bko sta­je się jed­ną z kobi­et z Krakowskiego Przed­mieś­cia, tych mod­lą­cych się i przy­chodzą­cych tam z potrze­by czuwa­nia. Jak pięknie moż­na było­by tą postać napisać – pokazać jej przy­wiązanie i patri­o­tyzm, zestaw­ić z tym jak owe kobi­ety trak­towano. Ale nie film nawet tu nie idzie – ot jest mat­ka co wchodzi i wychodzi w zupełnie przy­pad­kowych momentach.

Bohaterką fil­mu jest prowadzą­ca śledzt­wo dzi­en­nikar­ka. Nic o niej nie wiemy. Jest bo ktoś musi poz­nawać kole­jne fak­ty o tragedii

Albo ta wyśmiewana przez wszys­t­kich ostat­nia sce­na ze spotkaniem ofi­ar katas­tro­fy i żołnierzy poległych w Katyniu. Spotkanie jest wyjątkowo niepo­radne – żołnierze z Katy­nia wyglą­da­ją jak­by czekali na nieco spóźniony auto­bus, ofi­ary wypad­ku jak­by przyszły przy­witać się z kimś na pros­zonej herbatce. A wszys­tko w jak­iś krza­kach. A prze­cież nie trud­no sobie wyobraz­ić scenę w której pod­nosi się mgła, pojaw­ia­ją się ustaw­ieni w szyku żołnierze z Katy­nia, którzy salu­tu­ją i przy dźwiękach pod­niosłej muzy­ki wita­ją prezy­den­ta który odd­a­je im cześć a potem wszyscy w mil­cze­niu wchodzą w ten przepast­ny Katyńs­ki las. Kicz? Jasne. Skuteczny pro­pa­gandowo? Niezwyk­le. Zwłaszcza jak by dodano odpowied­nią muzykę i odpowied­nio nakrę­cono scenę – z powagą i roz­machem. I to jest właśnie prob­lem straszny kiedy ktoś pory­wa się na pro­pa­gandę a ostate­cznie fun­du­je poziom real­iza­cji gdzieś w okoli­cach Klanu.  Zwierz nie jest zwolen­nikiem opcji poli­ty­cznej sto­jącej za Smoleńskiem ale czu­je, że takie niewyko­rzys­tanie tem­atu jest jakąś pot­warzą dla sztu­ki fil­mowej, która przez lata dostar­cza­ła fil­mow­com całego zestawu narzędzi który­mi moż­na wywołać odpowied­nie uczu­cia czy przekon­ać widza, że to co pokazu­je film jest obow­iązu­jącą prawdą i słuszną wiz­ją rzeczywistości.

potrze­ba stworzenia fil­mu pro­pa­gandowego nie dzi­wi. Fakt, że stwor­zono coś tak słabego, każe się zas­tanaw­iać dlaczego nawet wierzą­ca w swo­je tezy opc­ja poli­ty­cz­na nie umie ich przekonu­ją­co pokazać

Prze­jdźmy jed­nak do sce­nar­iusza. O czym jest Smoleńsk? Właś­ci­wie to o niczym. To jeden z najwięk­szych prob­lemów pro­dukcji. Z jed­nej strony mamy odt­worze­nie samego lotu do Smoleńs­ka – przy­go­towań i ostate­cznie zapis tego jak katas­trofę wyobraża­ją sobie twór­cy (a właś­ci­wie nie twór­cy, bo o czym zwierz napisze dalej – tu nic autorskiego nie ma). Z drugiej pokazu­je się nam dzi­en­nikarkę telewiz­ji TVM. Dzi­en­nikar­ka teo­re­ty­cznie prowadzi śledzt­wo dzi­en­nikarskie. Praw­da jest jed­nak taka, że nie ma tu ani śledzt­wa, ani co gorsze bohater­ki. To postać abso­lut­nie przezroczys­ta – ist­nieją­ca w filmie tylko po to by kole­jne oso­by mogły się pojaw­iać i pod­dawać pod wąt­pli­wość kole­jne aspek­ty śledzt­wa czy ofic­jal­nej wer­sji prze­biegu wypad­ków. Ponieważ film obe­j­mu­je dwa lata (nie da się tego zupełnie zauważyć) a nasza bohater­ka musi się wciąż dowiady­wać nowych rzeczy to jej przemi­ana (bo taka jest gdzieś nakreślona w tle) jest trochę jak jo-jo. Cza­sem jest przeko­nana, że została oszukana i wyko­rzys­tana, niekiedy cofa się do ufa­nia we wszys­tko co usłyszy z ofic­jal­nych źródeł. Nie za wiele o niej wiemy – co praw­da w tle pojaw­ia się mat­ka i ojciec który wyjechał do Stanów, ale bohater­ka jest zupełnie przezroczys­ta. Jej podróż – od zau­fa­nia do telewiz­ji TVM do poczu­cia, że praw­da mogła wyglą­dać inaczej jest tak fil­mowi zbęd­na że nawet nie dosta­je puen­ty. Puen­ty która nie była­by tu trud­na bo człowiek aż się spodziewa że bohater­ka swo­ją złą telewiz­ję porzu­ci i prze­jdzie do telewiz­ji dobrej. Ale to oznacza­ło­by, że mamy do czynienia z pełni uksz­tał­towaną postacią. Tym­cza­sem dzi­en­nikar­ka postacią nie jest – więcej, kiedy co pewien czas ktoś przy­pom­i­na sobie, że ksz­tał­tu­jąc postać fil­mową wypadało­by ją pokazać w jakichś sce­nach które nada­ją jej kon­tekst, film robi się karykat­u­ral­ny. Gdzieś w środ­ku pro­dukcji mamy np. pozbaw­ioną kon­tek­stu scenę sek­su. Po co? Trud­no powiedzieć. Tak pokazana wyda­je się co najm­niej nie stosow­na a przede wszys­tkim głu­pia i nieporadna.

Film pan­icznie boi się nazwisk i konkretów. Prowadzi do to kuri­ozal­nej sytu­acji gdzie pojaw­ia­ją się posta­cie o których nie wiemy nic poza ty że są Złe.

Zresztą to prob­lem całego fil­mu – posta­cie w nim pokazane – spec­jal­nie pozbaw­ione imion i nazwisk (ponoć to zamier­zona decyz­ja ale pach­nie to wszys­tko lękiem przed pozwem) pozbaw­ione są jakiegokol­wiek kon­tek­stu. Mamy więc dzi­en­nikarza zza grani­cy. Co tu robi? Kim jest? Czy jest ważny? Cholera wie, nic o nim nie wiemy (poza tym że gra go całkiem przys­to­jny aktor). Zły szef telewiz­ji jest zły, tak karykat­u­ral­nie że braku­je mu tylko białego kota w obję­ci­ach. Chłopak naszej dzi­en­nikar­ki ? Kim jest ? Ojciec? Mat­ka? To nie są posta­cie fil­mowe tylko jakieś duchy przewi­ja­jące się w tle. Szczytem tego jest bohater grany przez Jerzego Zel­ni­ka. To jest zły człowiek. Bard­zo zły. Jak może­my rozu­mieć to jest ten człowiek który wszys­tko ustaw­ił i ter­az załatwia co trze­ba – ustaw­ia media, pil­nu­je by seryjny samobój­ca odpowied­nio dzi­ałał, więcej widz­imy go nawet na miejs­cu katas­tro­fy. Demon­icznie zły, pojaw­ia się i zni­ka wtedy kiedy film musi zasug­erować że w danym miejs­cu dzi­ałały siły złe – w domyśle rzą­dowe. Karykat­u­ral­ność tej postaci jest tym bardziej bolesna, że twór­cy nawet nie postarali się by ów bohater kogoś spec­jal­nie zain­try­gował. Ot pojaw­ia się i zni­ka w różnych miejs­cach i nawet nasza dociek­li­wa dzi­en­nikar­ka nie zada­je zbyt wielu pytań co tak właś­ci­wie robi tam gdzie się pojawia.

Sze­fem bohater­ki w TVM jest typ tak zły i demon­iczny że tylko mu białego kota brakuje

Na samym końcu trze­ba prze­jść do poli­ty­ki. Zdaniem zwierz pisanie niepoli­ty­cznych recen­zji poli­ty­cznych filmów jest trochę bez sen­su. Albo inaczej – to niepeł­na pra­ca. Otóż widzi­cie więk­szość z widzów którzy uda­ją się na film iron­icznie czy też bez więk­szej wiedzy o tym ile teorii przez te lata narosło wokół katas­tro­fy może być rozbaw­iona czy zaskoc­zona tym co zobaczy. Ja nie byłam. Dlaczego? Otóż film stanowi dość niepo­rad­ną i pobieżną kwerendę wszys­t­kich mniejszych i więk­szych teorii spiskowych jakie przez ostat­nie lata narosły wokół nie tylko samego zdarzenia ale także wszys­tkiego co wydarzyło się potem. Aby poz­nać te teorie nie trze­ba się jakoś szczegól­nie namęczyć. Wystar­czyło przez ostat­nie lata dość skrupu­lat­nie przeglą­dać Gazetę Pol­ską. Tym bowiem film jest – spo­jrze­niem na wydarzenia przez pryz­mat środowisk związanych z Gazetą Pol­ską. Zna­jdziemy tu wszys­tko co przez ostat­nie lata kwitło w tej prasie – seryjnego samobójcę, pro­fe­so­ra z amery­ki, tezę o wybuchu, pode­jrzenia związane z tym czy „zamach” nie był odpowiedz­ią na postawę Kaczyńskiego wobec kon­flik­tu w Gruzji. Jest też pokazy­wanie jak bard­zo głu­pia jest teo­ria o brzozie – z tym, że to jest dość trud­ny do oglą­da­nia frag­ment bo najwyraźniej fizy­ka nie dzi­ała kiedy do dyskusji wchodzi poli­ty­ka. Do tego przeko­nanie o wszech­władzy państ­wa (przy jed­noczes­nej nieu­dol­noś­ci) i blis­kich poprzed­niemu sys­te­mowi meto­dach dzi­ała­nia. Jeśli jest tu mniej więcej na bieżą­co, jak zwierz, sam film jest niesamowicie nud­ną zbieran­iną kole­jnych argu­men­tów potwierdza­ją­cych teorię – przestaw­ionych w porząd­ku raczej chrono­log­icznym, bez żad­nego pomysłu co zro­bić by nie wyglą­dało to jak lista bezład­nie ułożonych oskarżeń.

Aktorsko film jest niepo­rad­ny ale też trochę dlat­ego, że właś­ci­wie nie daje aktorom ról tylko kwest­ie do wygłasza­nia które w żaden sposób nie pozwala­ją stworzyć postaci (choć aku­rat para prezy­denc­ka wypa­da w filmie najlepiej)

Jed­nym z chy­ba najbardziej znaczą­cych prze­jawów takiego spo­jrzenia na wydarzenia z kwiet­nia 2010 jest pokazy­wanie rodzin ofi­ar. Otóż pokazu­je się nam kil­ka rodzin, głównie tych które potem związa­ły się z kluba­mi Gaze­ty Pol­skiej. Jedyną lep­iej pokazaną rodz­iną jest rodz­i­na Gen­er­ała (bez nazwiska choć wiado­mo, że chodzi o gen­er­ała Błasi­ka) – przy czym nawet ten wątek jest potrak­towany trochę po macosze­mu bo Gen­er­ałowa w pewnym momen­cie zni­ka. Nie mniej patrząc na „rodziny smoleńskie” moż­na dojść do wniosku, że mieliśmy do czynienia z niewielką zwartą grup­ką którą łączy podob­ne pode­jś­cie do kwestii katas­tro­fy, jej ofi­ar i  późniejszych dzi­ałań państ­wa. Prob­lem w tym, że jak wiemy – sytu­ac­ja jest zde­cy­dowanie bardziej skom­p­likowana. Oso­by które zginęły tamtego dnia nie stanow­iły grupy spójnej pod wzglę­dem świato­poglą­dowym a ich rodziny wykaza­ły bard­zo różne postawy wzglę­dem tego co wydarzyło się pod Smoleńskiem. Ale ich postawa – mil­czenia, cichej żało­by czy w końcu – niechęć do nazy­wa­nia katas­tro­fy zamachem nie zna­jdzie się w filmie. Między inny­mi dlat­ego, że ten – podob­nie zresztą jak wiele mediów praw­icowych – ogranicza rodziny smoleńskie wyłącznie do tych które związane z odpowied­nią opcją poli­ty­czną. Co zawsze jest dobrym przykła­dem jak w sum­ie całe wydarze­nie roz­gry­wane jest głównie poli­ty­cznie i niko­mu na rodz­i­nach tak naprawdę nie zależy. Bo jak­by zależało to na wszys­t­kich równo. Film niczego do tej obow­iązu­jącej nar­racji o katas­trofie nie doda­je. Łącznie z tym, że przyj­mu­je wer­sje o dwóch wybuchach – efekt „prac” nieza­leżnych badaczy i dzi­en­nikarzy, którzy przyjęli taką wer­sję wydarzeń.

Intrygu­jące jest to, że film pod­powia­da nam że są inne media, której inaczej pokazu­ją całą sprawę. Czekamy aż dzi­en­nikar­ka do nich dołączy. Ale nie mimo ros­ną­cych wąt­pli­woś­ci trwa w demon­icznym TVM

Czy warto obe­jrzeć Smoleńsk? Zwierz powie tak – w moim przy­pad­ku to nie miało sen­su, bo od dłuższego cza­su żyje ze świado­moś­cią (pod­bu­dowaną nieste­ty za dużą liczbą lek­tur), że w kwiet­niu 2010 roku rzeczy­wis­tość rozpękła się na pół. O ile wcześniej moż­na było roz­maw­iać o różni­cach poglądów poli­ty­cznych to od 2010 roku moż­na mówić o dwóch rzeczy­wis­toś­ci­ach, dwóch równoległych Pol­skach w których żyją zwolen­ni­cy tezy o zamachu i ci którzy widzą w tym co zdarzyło się pod Smoleńskiem tragedię związaną z pomyłką pilotów. Te dwie Pol­s­ki odd­ala­ją się od siebie coraz bardziej – bo jed­na to kraj wszech­mo­cy władzy i ciągłego spisku i zagroże­nia, dru­ga zaś kra­jem gdzie katas­tro­fy się zdarza­ją. Przy czym podzi­ał jest tak głębo­ki że wyk­lucza możli­wość nie tyle porozu­mienia co nawet sta­nia w rozkroku. Powiedze­nie – Smoleńsk był katas­trofą ale późniejsze dzi­ała­nia władz pol­s­kich noszą znamiona niepo­rad­noś­ci i było wiele zanied­bań – to zdanie które usłyszy się rzad­ko, choć być może ono najbliższe jest prawdy. Tym­cza­sem podzi­ał się pogłębia –i trud­no się dzi­wić – inaczej żyje się w świecie w którym par­tia rządzą­ca w porozu­mie­niu z Moskwą (co do tego nikt nie ma w filmie wąt­pli­woś­ci) mor­du­je prezy­den­ta, a inaczej w kra­ju gdzie prezy­dent ginie w wypad­ku lot­niczym. To smutne bo właś­ci­wie pola do negoc­jacji tu nie ma. To są dwie rzeczy­wis­toś­ci. I cho­ci­aż­by po to by dowiedzieć się gdzie żyje część ludzi w tym kra­ju moż­na ten film zobaczyć. Bo trud­no jest zrozu­mieć współczes­ną Pol­skę bez świado­moś­ci jak daleko od siebie opłynęły te dwa światy.

Film przekonu­je nas że o Smoleńsku mówić za bard­zo nie moż­na. Prob­lem pojaw­ia się kiedy mówi o tym w filmie który pow­stał, nikt zań do więzienia nie trafił a prze­cież prace rozpoczęły się jeszcze za poprzed­niej władzy.

Na koniec coś co zapewne możne zdzi­wić moich czytel­ników. Chci­ałabym dobrego fil­mu o Smoleńsku a właś­ci­wie o tym co się wydarzyło w Polsce po katas­trofie. Mógł­by się zacząć w tym miejs­cu w którym jeszcze przez chwilę byli wszyscy razem – na Krakowskim Przed­mieś­ciu. Bo prze­cież wtedy wszyscy tam szli, bez wzglę­du na to czy byli zwolen­nika­mi Kaczyńskiego czy nie. Poczu­cie, że należy tam iść i przyłączyć się do czuwa­nia było dość powszechne, bard­zo niepoli­ty­czne. Chci­ałabym zobaczyć kil­ka osób z tego tłu­mu. Kogoś dla kogo to jest przełom i początek zain­tere­sowa­nia poli­tyką. Starszą panią dla której chodze­nie pod Pałac sta­je się nowym sensem. Kogoś kto radykalizu­je się w prze­ci­wną stronę. Kogoś kto popch­nię­ty tym co dzieje się później wyjeżdża. Kogoś kto pojaw­ia się na każdej miesięczni­cy. To był­by film który chęt­nie bym obe­jrza­ła. O tym jak to wydarze­nie – spraw­iło, że pos­zliśmy w bard­zo różnych kierunk­ach i to bard­zo szy­bko (film przy­pom­i­na, że napię­cia pojaw­iły się już przy propozy­cji pochowa­nia Kaczyńs­kich na Wawelu, choć zwierz nie rozu­mie dlaczego protes­tu­ją­cy­mi są głównie ludzie o rysach Azjatów). Co praw­da nikt takiego fil­mu w naszej pękniętej Polsce nie nakrę­ci, ale być może warto było­by zobaczyć jak szy­bko rozes­zliśmy się do światów tak blis­kich geograficznie i tak równoległych. Zwłaszcza, że w Smoleńsku są porusza­jące sce­ny. Te archi­walne z Krakowskiego Przed­mieś­cia. Bo człowiek zda­je sobie nagle sprawę, że dziś to by wyglą­dało inaczej. Więcej być może nic by takiego nie było. Patrzy się więc na te sce­ny z przedzi­wną nos­tal­gią. Nie za żałobą ale za jed­noś­cią.  Tylko tego film też nie wyko­rzys­tu­je. Bo jed­ność niko­go tu nie obchodzi.

 Ps: Na sean­sie na którym był zwierz było tylko kilka­naś­cie osób. Więk­szość się śmi­ała. Co w sum­ie jest stras­zli­wie gorzkie. Sześć lat później i jeden bard­zo nieu­dany film nie potrafimy już pode­jść do całego wydarzenia jak ze śmiechem lub ze zniechęceniem.