Nikt nie jest doskonały czyli dlaczego warto oglądać filmy Billy Wildera

Hej

Zwierz nie zapowia­da nowego cyk­lu bo jak wszyscy wiemy zwierz potrafi zapom­nieć, że ogłosił cykl nawet wtedy kiedy wyma­ga on od niego napisa­nia jed­nego wpisu pod koniec miesią­ca. Jed­nak pisząc ostat­nio tekst o Olivierze zwierz uświadomił sobie ile fra­jdy spraw­ia mu pisanie o ważnych jed­nos­tkach z his­torii kina. Zwierz przez lata pow­strzymy­wał się od pisa­nia takich tek­stów przeko­nany, że trochę zbyt wiele w nich wiedzy którą sam zwierz posi­adał w trak­cie licznych lek­tur. Dopiero rodz­i­na przekon­ała zwierza, że sko­ro już zwierz odro­bił lekc­je i co nieco przeczy­tał to może się podzielić z inny­mi. Przy czym – żeby było jasne – zwierz nie jest fil­moz­naw­cą, ani też aż tak wyspec­jal­i­zowanym znaw­cą kina. Nawet chy­ba nie jest porząd­nym kino­manem (wiz­ja siedzenia od rana do nocy i oglą­da­nia filmów zwierza prz­er­aża jak każ­da wiz­ja robi­enia czegoś od rana do nocy). Po pros­tu lubi cza­sem przyglą­dać się his­torii kina. A zwłaszcza ludziom którzy ją tworzyli. A zwłaszcza tym którzy mieli wiel­ki niewąt­pli­wy tal­ent. Dziś jed­nak nie będzie o aktorzy ale o reży­serze. Na przykładzie którego doskonale widać że nie moż­na ignorować twór­cy tylko dlat­ego, że więk­szość jego dzieł to kome­die. Dziś będzie o Bil­ly Wilderze. Reży­serze i sce­narzyś­cie który miał na his­torię kina niemały wpływ choć wielu widzów (nie koniecznie was drodzy czytel­ni­cy!) o tym zapomina.

Jeśli słyszeliś­cie o Bil­lym Wilderze to zapewne wiecie że urodz­ił się w Suchej Beskidzkiej, która ter­az jest w Polsce. To jed­na z tych naszych małych obsesji by wszędzie szukać wątków Pol­s­kich nawet wtedy kiedy są one dość nikłe i niewiele mają wspól­nego z życio­ry­sem akto­ra. Jed­nak paradok­sal­nie gdy patrzy się na twór­c­zość Wildera ten fakt ma spore znacze­nie. Wilder nie był bowiem Ameryka­ninem – co praw­da spędz­ił w Stanach więk­szość życia, miał oby­wa­telst­wo, osiągnął sukcesy artysty­czne i komer­cyjne. Ale zawsze pozostał człowiekiem sto­ją­cym trochę z boku – to zdarza się wielu emi­grantom. Nawet po lat­ach mieszka­nia w jakimś kra­ju potrafią dostrzec mech­a­nizmy zachowań społecznych które ludziom urod­zonym w danym społeczeńst­wie wyda­ją się zupełnie nat­u­ralne.  Jeśli przyjrzeć się twór­c­zoś­ci Wildera – zarówno tej poważniejszej (Pod­wójne Ubez­pieczanie, As w potrza­sku ) jak i zupełnie kome­diowej (Gar­son­iera, Sło­mi­any Wdowiec ) to zna­jdziemy tam niejed­ną wnikli­wą obserwację społeczną. Zresztą jeśli przyjrzeć się anal­i­zom twór­c­zoś­ci Wildera wskazy­wano, że niesły­chanie częs­to przekraczał on – zapisane wów­czas dość szty­wno – normy oby­cza­jowe amerykańskiego kina. Część kry­tyków sug­erowała nawet że w jego twór­c­zoś­ci chodzi właś­ci­wie głównie o seks. Ale dla zwierza (to jest ten moment kiedy zwierz wda­je się w nieuprawnione polemi­ki ze znaw­ca­mi) pode­j­mowanie tem­atu sek­su było raczej dla Wildera kluczem do obnaże­nia mech­a­nizmów społecznych.  Doskonale widać to w Gar­son­ierze gdzie w isto­cie chodzi przede wszys­tkim o kosz­marną hipokryzję amerykańskiego społeczeńst­wa, czy nawet w dow­cip­nym Pół Żartem Pół Serio gdzie  prze­brani za kobi­ety bohaterowie mieli okazję przekon­ać się jak trak­towana jest przez mężczyzn płeć pięk­na.  Nie mówiąc już o Sło­mi­anym Wdow­cu gdzie bohater jedynie myśli o tym jak by tu zdradz­ić swo­ją żonę. Oczy­wiś­cie w żad­nym z kome­diowych filmów ta społecz­na obserwac­ja nie wyprzedza­ła dow­cipu i dobrego zakończenia ale to właśnie dzię­ki niej nawet po lat­ach filmy Wildera okazu­ją się zaskaku­ją­co żywotne.

Innym powo­dem dla którego kine­matografia Wildera nie zes­tarza­ła się tak szy­bko jak wiele filmów z tej epo­ki jest przy­wiązanie reży­sera do sce­nar­iusza. Wilder zaczy­nał jako sce­narzys­ta jeszcze przed przy­by­ciem do Amery­ki i był odpowiedzial­ny za więk­szość sce­nar­iuszy do swoich filmów ( z racji wciąż ist­niejącej nawet po lat­ach pewnej bari­ery językowej niemal zawsze pisał je w due­cie). Wilder twierdz­ił, że ciekawy czy ekspresyjny kadr może odwró­cić uwagę widza od fabuły, od dia­logu i his­torii – a te były dla niego najważniejsze. Co ciekawe – jego filmy przeszły do his­torii kina także ze wzglę­du na słynne kadry i sposób fil­mowa­nia. Pod­wójne ubez­piecze­nie uznawane za film otwier­a­ją­cy epokę kina noir wyz­naczyło także plas­ty­cznie kanon gatunku, Ostat­ni kadr Bul­waru Zachodzącego Słoń­ca kojarzą nawet ci którzy nigdy fil­mu nie widzieli, buja­ją­ca się za oknem butel­ka ze Stra­conego Week­endu, pod­wiewana przez pod­much z wenty­lacji metra sukien­ka Marylin Mon­roe, Jack Lem­mon niepo­rad­nie odle­wa­ją­cy makaron przez raki­etę tenisową – sce­ny i kadry które przeszły do his­torii kina nieza­leżnie czy reżyser tego chci­ał czy nie. Nie zmienia to jed­nak fak­tu, że w fil­mach Wildera dobrze napisane dialo­gi, ciekawe posta­cie, relac­je między nimi – nieza­leżnie czy w his­to­ri­ach dra­maty­cznych czy komicznych odgry­wa­ją kluc­zową rolę. Dlat­ego bez bólu moż­na obe­jrzeć więk­szość nakrę­conych przez niego filmów. Zresztą co ważne — filmy Wildera pod wzglę­dem oby­cza­jowym niejed­nokrot­nie wyprzedza­ły swo­je cza­sy — nie miało miał przez to prob­lemów — biorąc pod uwagę, że np. Pod­wójne Ubez­piecze­nie całe toczyło się wokół wątku cud­zołóst­wa zaś ten tem­at uważano za niewłaś­ci­wy nawet jako wątek poboczny a co dopiero kluc­zowy dla fabuły.

Co więcej – Wilder miał olbrzy­mi tal­ent nie tylko do dobiera­nia aktorów ale także do wydoby­wa­nia z nich doskon­ałych ról.  Dobrze widać to po grze Marylin Mon­roe która spraw­iała Wilderowi na planie olbrzymie kłopo­ty (jed­ną kwest­ię potrafiła błęd­nie powtórzyć kilka­naś­cie razy) ale w ostate­cznym rozra­chunku zarówno w Pół żartem, Pół serio jak i w Sło­mi­anym Wdow­cu jest doskon­ała i dokład­nie taka jaka wedle sce­nar­iusza win­na być. Ale Wilder miał też tal­ent do obsadza­nia aktorów o których być może nikt by w takim kon­tekś­cie nie pomyślał – to on przyłożył się do obsadzenia znanej z poważnych ról Gre­ty Gar­bo w Ninoczce, to u niego Bog­a­rt grał całkiem sym­pa­ty­cznego fac­eta, Fred Mac Mur­ray który z kolei gry­wał sym­pa­ty­cznych facetów zagrał w Gar­son­ierze niesym­pa­ty­cznego uwodzi­ciela– zresztą o jego umiejęt­noś­ci prowadzenia aktorów najlepiej nich świad­czy fakt, że wielu z nich właśnie za jego filmy dostało Oscara. Jed­nak najważniejszym ze współpracu­ją­cych z Wilderem aktorów był Jack Lem­mon. Kry­ty­cy pod­kreślali że takiego akto­ra Wilder szukał zawsze – prze­cięt­nego bohat­era, niczym się nie wyróż­ni­a­jącego, który zosta­je w jak­iś sposób skon­fron­towany z mech­a­niz­ma­mi społeczny­mi. Zresztą kto widzi­ał Lem­mona choć­by w Pół żartem, pół serio ten wie, że trud­no było­by o lep­szą rolę kome­diową. Chwila w której Lem­mon gra Daphne – to być może jed­na z najlep­szych scen z cyk­lu „mężczyz­na prze­brany za kobi­etę” w his­torii kine­matografii. Przede wszys­tkim zaś to właśnie Wilder znalazł dla Lem­mona najlep­szego możli­wego part­nera ekra­nowego Wal­tera Matthau – obaj zagrali w filmie The For­tune Cook­ie a potem właś­ci­wie spędzili połowę swo­jej kari­ery gra­jąc razem w różnych filmach.

Zwierz zawsze jest pod wraże­niem kiedy spoglą­da na fil­mo­grafię Wildera – choć temu reży­serowi zdarza­ły się (nawet sporo) filmy słab­sze to jed­nak nigdy nie był to (o czym sporo osób zapom­i­na) reżyser jed­nego gatunku. Pod­wójne Ubez­pieczanie to klasyk kina noir, Świadek Oskarże­nia – być może wciąż jeden z najlep­szych filmów sądowych jakie nakrę­cono (jeśli nie widzieliś­cie to powinien to być następ­ny film jaki zobaczy­cie), Bul­war Zachodzącego Słoń­ca – film który bal­an­su­je pomiędzy fikcją i prawdą (cud­ow­na sce­na w której Buster Keaton gra­jąc w filmie sam siebie mówi „pas” jak­by sym­bol­icznie kończąc epokę kina niemego)  opowiada­ją­cy o nos­tal­gii za starym kinem tylko po to by pokazać okru­cieńst­wo współczes­nego reży­serowi Hol­ly­wood. A prze­cież to nie są filmy o których myśli się kiedy słyszy się Wilder – pozosta­ją prze­cież jego kome­die – wymieni­ane we wpisie wielokrot­nie – które właś­ci­wie dziś stały się głównym punk­tem odniesienia gdy mówi się o tym wszech­stron­nym reży­serze i sce­narzyś­cie.  Przy czym co ciekawe – rzad­ko mówi się ile dobrze nakrę­cona kome­dia wnosi do his­torii kina. Tym­cza­sem ten lekko iron­iczny, zdys­tan­sowany sposób nar­racji w kome­di­ach Wildera, ta pobłażli­wość dla bohaterów miesza­ją­ca się z brakiem sen­ty­men­tu wobec społeczeńst­wa w którym żyją wyda­je się być cechą która w świecie komedii ode­grała kluc­zowe znacze­nie. Jak zauważali niek­tórzy kry­ty­cy – pow­tarza­ją­cy się w fil­mach Wildera motyw firm ubez­pieczeniowych (od Pod­wójnego ubez­pieczenia po Szczęś­cie Har­rego) moż­na odczy­tać jako klucz do społeczeńst­wa amerykańskiego. Wilder nie wymyślił komedii na nowo ale niewąt­pli­wie jego filmy wskaza­ły który z kierunk­ów roz­wo­ju tego gatunku może najwięcej przynieść wid­owni i kinu. Jeśli się nad tym zas­tanow­ić wśród nielicznych komedii które wymienia się wśród arcy­dzieł kina zna­jdziecie co najm­niej dwa filmy Wildera czy Gar­son­ierę i Pół żartem, Pół serio. A prze­cież jeszcze na jego liś­cie jest Sab­ri­na – niemal mod­e­lowa kome­dia roman­ty­cz­na gdzie bohater­ka zakochu­je się w jed­nym bra­cie by dostrzec potem że w isto­cie lep­szym kandy­datem jest dru­gi – ponury i zdys­tan­sowany.  Wilder miał twierdz­ić, że jako reżyser Hol­ly­woodz­ki musi dbać przede wszys­tkim o to, żeby pub­liczność się nie nudz­iła – jak mówił – w Europie moż­na fil­mować chmury, w Stanach jeśli fil­mu­je się chmury to trze­ba to robić samolotem a sko­ro jest samolot to powinien wybuchać. Co jed­nak ciekawe w jego fil­mach nie widać by za wszelką cenę dążył do tego by zad­owolić widza. Wręcz prze­ci­wnie – zwierz ma wraże­nie, że pier­wsi wid­zowie jego filmów mogli czuć się niekom­for­towo z .pewny­mi obserwac­ja­mi reży­sera doty­czącego społeczeńst­wa USA.

Jack Lem­mon był ide­al­nym bohaterem Wildera — everymen­em wrzu­conym w społeczeństwo.

Dla wielu czytel­ników tego blo­ga Bil­ly Wilder będzie się kojarzył jeszcze z jed­nym filmem. Z dość powszech­nie uznaną za nieu­daną pro­dukcją pod tytułem Pry­watne życie Sher­loc­ka Holme­sa. Ist­nieją dwie opinie o tym filmie funkcjonu­jące obok siebie od dość daw­na. Pier­wsza – którą wyraz­iło wielu kry­tyków (w tym bard­zo znanych) mówiła że to film bez­nadziejny, źle nakrę­cony, rozbity, nud­nawy i po pros­tu nie przys­ta­ją­cy do innych filmów ani Wildera ani ekraniza­cji przygód Holme­sa. Dru­ga opinia brzmi­ała,  że to być może najlep­szy film o Sher­locku Holme­sie jaki nakrę­cono. Zwierz przyz­na szcz­erze, że zde­cy­dowanie bliżej mu do drugiego gło­su. Choć film Wildera wiele stracił na wycię­ciu z niego scen i wątków (przez co jego kon­strukc­ja jest nierów­na – pier­wszy akt z rosyjskim baletem wyda­je się za krót­ki w porów­na­niu z późniejszą intrygą) to jed­nak wciąż wyda­je się, że jest to pro­dukc­ja w której mamy najwięcej zrozu­mienia dla bohat­era Conan Doyle’a. Film z jed­nej strony wciąż naw­iązu­je do kanonu z drugie strony wychodzi daleko poza ramy opowieś­ci. Jed­nak w ostate­cznym rozra­chunku po całym śmiechu i rados­nej zabaw­ie dosta­je­my film przepełniony melan­cholią i specy­ficznym smutkiem. Holmes nie jest tu bohaterem szczęśli­wym ani nawet usatys­fakcjonowanym, jedynie wyry­wanym raz po raz ze swo­jego nieszczęś­cia. Przy czym jeśli jesteś­cie fana­mi Sher­loc­ka BBC to film Wildera jest lek­turą obow­iązkową. Cho­ci­aż­by dlat­ego, że nasi sce­narzyś­ci czer­pali z niego garś­ci­a­mi (lub jak kto woli bezczel­nie przepisy­wali) i wiele z tego co się im zarzu­ca lub za co się ich wych­wala ma źródło w filmie Wildera.  Przy czym jeśli zwierz może się pokusić o pewną może niezbyt uza­sad­nioną tezę – Holmes doskonale wpa­sowu­je się w poczet bohaterów Wildera  — zawsze obser­wowanych z boku, nie zawsze wpisanych dokład­nie w społeczeńst­wo w którym żyją. Nie odstaw­ionych na pobocze ale nie idą­cych dokład­nie z tłumem (przy czym Wilder nie krę­cił filmów o bun­town­ikach, raczej o ludzi­ach z boku).

  Jed­no z najlep­szych zdań doty­czą­cych kina niemego jakie kiedykol­wiek padło z ekranu kinowego. Obe­jrzyj­cie ten film bo to jest arcydzieło.

Było­by kłamst­wem powiedzieć, że reży­sera nie doce­niono za życia. Obsypy­wano go nagro­da­mi i nom­i­nac­ja­mi. Jedyne kon­trow­er­sje wokół reży­sera pojaw­iły się w kon­tekś­cie znanego w Hol­ly­wood polowa­nia na czarown­ice. Postawa Wildera wobec ciągłego tropi­enia komu­nistów była niejed­noz­nacz­na. Ponoć sam twierdz­ił, że ludzi fil­mu istot­nie trze­ba pil­nować . Jako przykład podawał Pancernik Potiomkin – po obe­jrze­niu którego wszyscy wid­zowie nieza­leżnie od wcześniejszych poglądów uwierzyli­by w słuszność komu­niz­mu.  Kiedy zapy­tano go tzw. Listę Hol­ly­wood Ten (sce­narzys­tów, aktorów i reży­serów którym odmówiono pra­cy z przy­czyn poli­ty­cznych) miał stwierdz­ić że dwie oso­by z tej listy mają tal­ent a cała resz­ta jest po pros­tu trud­na we współpra­cy. Z drugiej jed­nak strony Wilder znany był też z tego, że przys­tąpił do krótko dzi­ała­jącej orga­ni­za­cji ludzi fil­mu sprze­ci­wia­jącej się narusza­niu pier­wszej popraw­ki. Do his­torii przeszło też jego zachowanie na zebra­niu Sto­warzyszenia reży­serów fil­mowych gdzie pod­dano pod głosowanie propozy­cję złoże­nia przez ludzi fil­mu przysię­gi wier­noś­ci. Jedyny­mi którzy zagłosowali prze­ciw był właśnie Wilder i  John Hus­ton. Przy czym Hus­ton pow­tarzał potem, że ten sprze­ciw wyrażony przez nat­u­ral­i­zowanego Niem­ca (co jeszcze wzmac­ni­ało wymowę ges­tu) był praw­dopodob­nie najod­ważniejszą rzeczą jaką Wilder robił w życiu. Niewąt­pli­wie to zachowanie dokła­da się do wiz­ji Wildera jako oso­by nieza­leżnej i nastaw­ionej na per­spek­ty­wę jednostki.

  Jeśli myśli­cie że Sher­lock BBC wyz­nacza nowe granice myśle­nia o tym co tak właś­ci­wie robiło w jed­nym mieszka­niu dwóch kawalerów… cóż obe­jrzyj­cie Pry­watne Życie Sher­loc­ka Holme­sa a przekona­cie się że nowoś­ci tam jak na lekarstwo

Niewiele osób pamię­ta, że Wilder był autorem (czy raczej współau­torem) jeszcze jed­nego fil­mu – Death Mills – nakrę­conego tuż po wyz­wole­niu obozów kon­cen­tra­cyjnych na tere­nie Pol­s­ki i Niemiec fil­mu doku­men­tal­nego pokazy­wanego wid­owni niemieck­iej w celu uświadomienia Niem­com ich włas­nych zbrod­ni wojen­nych.  To film trud­ny do oglą­da­nia (moż­na go znaleźć na stron­ie Muzeum Holo­caus­tu w całoś­ci za dar­mo) bo choć nie trud­no dostrzec jego pro­pa­gandową wymowę to zro­bione tuż po wyz­wole­niu zdję­cia obozów stanow­ią dla współczes­nego widza mate­ri­ał trud­ny żeby nie powiedzieć zbyt drasty­czny. Co ciekawe pod koniec swo­jego życia Wilder starał się pozyskać prawa do nakręce­nia Listy Schindlera. Jako człowiek który stracił całą swo­ją rodz­inę w Auschwitz (niek­tórzy sugeru­ją że jest to min powód dla którego niemal wszyscy bohaterowie filmów Wildera funkcjonu­ją poza rodz­iną) chci­ał nakrę­cić film oso­bisty dedykowany najbliższym. Jed­nak prawa do reży­serii miał już Spiel­berg i choć Wilder bard­zo chci­ał przekon­ać młod­szego reży­sera by dał mu nakrę­cić film Spiel­berg pozostał nieugię­ty. Moż­na się zas­tanaw­iać jak wyglą­dała­by wer­s­ja Wildera – i czy przemówiła­by do wyobraźni widzów tak jak zro­bił to film Spiel­ber­ga. Sam Wilder pod koniec życia wyrażał się o filmie bard­zo pozy­ty­wnie choć to zawsze jest prob­lem – czy mówił prawdę czy nie chci­ał wyraz­ić się źle o ważnej produkcji.

Na nagrobku Bil­la Wildera wid­nieje napis „ I’m  a Writer but then Nobody’s Per­fect”. Zdaniem zwierza ten – jeden z niewielu dow­cip­nych nagrobków jakie zwierz widzi­ał doskonale pod­sumowu­je pewien fenomen Wildera jako reży­sera. Otóż oczy­wiś­cie nakrę­cił on wiele ważnych filmów – ale drugie tyle napisał. Choć do his­torii kina przeszedł jako reżyser, to jed­nak na świat fil­mu spoglą­dał przez pryz­mat sce­nar­iusza i dia­logu. Być może dlat­ego, filmy Wildera pozosta­ją tymi które nadra­bi­a­jąc fil­mową his­torię oglą­da się wciąż łat­wo i z olbrzymim zain­tere­sowanie. Bo o ile tech­ni­ka fil­mowa posuwa się szy­bko na przód, i przyzwycza­jeni jesteśmy do co raz to nowych sposobów prowadzenia nar­racji obrazem to dobry dia­log i dobrze opowiedziana his­to­ria starze­ją się powoli.  Zaś kon­cen­trac­ja na tym co się dzieje spraw­ia, że mniej przeszkadza­ją nam te ele­men­ty które moglibyśmy uznać za niedzisiejsze. Przede wszys­tkim jed­nak nadra­bi­a­jąc his­torię kina warto przy fil­mach Wildera zatrzy­mać się na chwilę – cho­ci­aż­by po to by zdać sobie sprawę jak trud­no jest napisać i nakrę­cić komedię która stanie się ważnym filmem w his­torii kina. Paradok­sal­nie dużo trud­niej niż smut­ny film o smut­nych ludzi­ach. Oglą­da­jąc filmy Wildera widać to wyjątkowo dobrze. Zwłaszcza wtedy kiedy zdamy sobie sprawę jak wiele z nich jest fil­ma­mi o smut­nych ludzi­ach. Bard­zo wesoły­mi filmami.

Ps: Ten wpis jest bard­zo dalekim odpryskiem roz­mowy o… musi­calach. Otóż Bul­war Zachodzącego Słoń­ca prze­r­o­biono na bard­zo dobry musi­cal i tak od słowa do słowa okaza­ło się, że zwierz czu­je prze­możną potrze­bę napisa­nia tego wpisu.

Ps2: Nikt nie zarzu­ci temu blo­gowi, że nie jest eklektyczny!