Telefon dzwoni ze środka pałacu czyli o “Saltburn”

Dawno żaden film nie pozostaw­ił mnie tak roz­dartą jak „Salt­burn”. Z jed­nej strony – mamy do czynienia z pro­dukcją zre­al­i­zowaną na tyle sprawnie, że sam seans jest przy­jem­noś­cią. Z drugiej, to his­to­ria złożona właś­ci­wie wyłącznie z fab­u­larnych klisz, która nie ma do zaofer­owa­nia nic czego byśmy wcześniej nie słyszeli. Co więcej, pokazu­je jak łat­wo his­torię „prze­ciw bogac­zom” prze­jąć klasie uprzywilejowanej.

Nasz główny bohater Olivi­er, jest stu­den­tem w Oxfordzie. Nie jest szczegól­nie lubiany, od samego początku wyda­je się wyob­cow­any i przyglą­da się z boku życiu stu­denck­iej eli­ty. Nie ma wąt­pli­woś­ci, że na tej prestiżowej uczel­ni, ten kto wie, jak się zachować i ma odpowied­nie zna­jo­moś­ci, naty­ch­mi­ast trafi do zamkniętego kręgu zau­fa­nia. Kręgu, który przy­pom­i­na, że demokrac­ja, demokracją, ale w wielkiej Bry­tanii wciąż jest taka klasa społecz­na do której się nie prze­bi­jesz. Oliviera fas­cynu­je przede wszys­tkim Felix, uroczy i przys­to­jny młodzie­niec. Nie dzi­wimy się fas­cy­nacji Oliviera. Felix ma w sobie wszys­tkie te cechy, które spraw­ia­ją, że chce się mu rzu­cić pod nogi cały świat. I cały świat pada u stóp Felixa, bo ma on wszys­tko czego moż­na chcieć – jest przys­to­jny, wrażli­wy, pop­u­larny, zamożny i dobrze urodzony.

Cred­it: Chi­a­bel­la James/Prime Video

Oliv­er powoli wkra­da się w łas­ki Felixa – gra­jąc głównie na jego współczu­ciu czy nawet lekkim poczu­ciu winy. Nie trze­ba wiele, by dostał zaprosze­nie do Salt­burn. Rodzin­nej posi­adłoś­ci, która jest fizy­cznym sym­bol­em sta­tusu rodziny Felixa. Oto bowiem mamy do czynienia z olbrzymią posi­adłoś­cią, pełną zabytków i wciąż jeszcze koniecznej w takich przy­bytkach służ­by. Rezy­du­ją­ca w niej rodz­i­na to klasy­cz­na współczes­na arys­tokrac­ja. Ich życiem rządzi masa niepisanych zasad, skry­tych pod pozornym luzem. Są na tyle wyso­ki w społecznej hier­ar­chii, że nie muszą się za bard­zo prze­j­mować tym co kto sobie pomyśli. Stąd łączą oglą­danie głupich amerykańs­kich filmów, z wiec­zorny­mi kolac­ja­mi, na które trze­ba zejść pod krawa­tem, rados­ną paplan­inę, z niepisany­mi schemata­mi zachowań, znany­mi tylko tym, którzy do ich klasy przy­należą. Niko­mu nie muszą udowad­ni­ać swo­jego sta­tusu, ale bard­zo pil­nu­ją by każdy znał swo­je miejsce. Pod przykry­wką uprze­j­moś­ci i gościn­noś­ci, zawsze kry­je się groź­ba utraty przy­wile­ju. Nikt tu nie zosta­je wypros­zony ofic­jal­nie, ale zawsze może się okazać, że rano trze­ba posi­adłość opuścić.

Przyglą­da­jąc się Olivierowi od początku nie mamy wąt­pli­woś­ci, że bard­zo chci­ał­by być tego świa­ta częś­cią. Co więcej, szy­bko dostrzegamy, że z łat­woś­cią roz­gry­wa całe towarzyst­wo. Tu kom­ple­ment, tam dowód na zna­jo­mość odpowied­niej formy, gdzie indziej – trze­ba kogoś uwieść, zwieść czy wyprowadz­ić z równowa­gi. Oli­wier, zna­j­du­je się w tym świet­nie, i choć jego motywac­je nie są nigdy jed­noz­nacznie wyłożone, to raczej nie potrze­bu­je­my pod­powiedzi, by zdać sobie sprawę, czego chce. Sam bohater od początku wyda­je się z resztą niezwyk­le metody­czny w swoich dzi­ała­ni­ach. Co praw­da raz czy dwa potknie się o kul­tur­ową różnicę, ale ma nad swoi­mi gospo­darza­mi przewagę – widzi ich słaboś­ci dużo lep­iej niż oni jego. Stąd, radosne lato szy­bko zamienia się w kosz­mar, a reży­ser­ka do samego koń­ca chce byśmy mieli mieszane uczu­cia wzglę­dem Oliviera.  A dokład­niej, byśmy zas­tanaw­iali się ile z tego to fas­cy­nac­ja, ile pożą­danie a ile zaz­drość. A może wszys­tko na raz.

Emer­ald Fen­nell, reży­ser­ka i sce­narzys­t­ka fil­mu, niezwyk­le sprawnie skła­da sce­nar­iusz z ele­men­tów już znanych. Bo prze­cież ani ta karykat­u­ral­na wiz­ja bry­tyjskiej klasy wyższej nie jest niczym nowym, ani też opowieść o tym co się dzieje, gdy do tego świa­ta wchodzi ambit­na jed­nos­t­ka z klasy niższej (niższej nie oznacza tu jed­nak robot­niczej raczej „Upper mid­dle class” – czyli wyższą klasę śred­nią, którą od mieszkańców Salt­burn i tak dzielą lata świ­etlne przy­wile­ju). Nie jest nowoś­cią też postać Oliviera. Jego ambic­ja, wam­piryczność, sek­su­alne niedookreśle­nie, pozorne słaboś­ci, które wyko­rzys­tu­je prze­ci­wko tym, którzy chcą zaofer­ować mu współczu­cie. Wszys­tko to było, chy­ba najlepiej pokazane w wyda­niu Toma Rip­leya w powieś­ci­ach Patricii High­smith. Bo też oglą­da­jąc „Salt­burn” cały czas ma się w głowie kat­a­log innych filmów i odwołań – jak cho­ci­aż­by „Powrót do Brideshead” czy „The Go-Between”. To rozpoz­nawanie tropów jest pod wielo­ma wzglę­da­mi przy­jemne, pozwala się zre­lak­sować i oglą­dać ich nową inter­pre­tację. Jed­nocześnie jed­nak – aż do samego koń­ca czekałam na coś czego nie znałam czy się nie spodziewałam. Nic takiego nie znalazłam.

Satys­fakc­ja z oglą­da­nia „Salt­burn” wyni­ka głównie ze sprawnoś­ci reży­ser­ki. Film ma doskon­ałe tem­po, dobrze przepla­ta sce­ny napię­cia, z taki­mi które są bardziej kome­diowe. Z resztą to film, w którym zna­jdziemy kil­ka fan­tasty­cznych scen – jak tak z jedze­niem lunchu w bard­zo dra­maty­cznych okolicznoś­ci­ach. Przy czym, niek­tóre z tych scen, aż krzy­czą „Zobacz­cie jak to ciekaw­ie pomyślane”, jak­by reży­ser­ka nie wierzyła, że docen­imy je na włas­ną rękę. Jest to też film po pros­tu bard­zo ład­ny, z wielo­ma doskon­ały­mi kadra­mi, świet­nym wyko­rzys­taniem koloru, jed­ną z najlep­szych ścieżek dźwiękowych od daw­na. To wszys­tko spraw­ia, że seans jest niemal mag­ne­ty­cznie przy­jem­ny. Na pewno poma­ga też obsa­da. Bar­ry Keoghan, korzys­ta z całego swo­jego aktorskiego arse­nału, by zagrać swo­jego wam­pirycznego bohat­era. Wychodzi mu to doskonale, zwłaszcza, gdy pomiędzy jego niewin­nym wyrazem twarzy a piękny­mi ocza­mi, pojaw­ia się ta sprzeczność, gdzie nie mamy wąt­pli­woś­ci, że całe zagu­bi­e­nie to tylko gra. Jacob Elor­di jest ide­al­nie obsad­zony jako Felix, ten piękny młodzie­niec, którego nic złego spotkać nie może. Jego Felix ma być obiek­tem fas­cy­nacji, pożą­da­nia, ale też uprzed­miotowienia, i rzeczy­wiś­cie – ilekroć kam­era się prześl­izgu­je po pięknym obliczu i ciele akto­ra, tylekroć czu­je­my, że ta fas­cy­nac­ja Oliviera jest toksy­cz­na.  Richard E. Grant i Rosamund PIke, gra­ją­cy rodz­iców Felixa, mogli­by mieć swój włas­ny film, są tak świet­ni jako pozornie wylu­zowani i głęboko ego­cen­tryczni ludzie z klasy najwyższej. Zwłaszcza Rosamund Pike byłszczy w tym filmie w każdej pozbaw­ionej więk­szego sen­su wymi­an­ie zdań.

Cred­it: Cour­tesy of Prime Video

Widzi­ałam wiele uwag, że film ma sporo szoku­ją­cych scen. Oso­biś­cie, miałam wraże­nie, że aż tak szoku­ją­co nie jest. Być może, to przeko­nanie, że przekracza się tu jakieś granice wyni­ka z prostego fak­tu, że film Fenell opuś­cił swo­ją zwykłą grupę odbior­czą i zain­tere­sował szer­szą wid­own­ię. Z całą pewnoś­cią nie dzieje się tu nic czego byśmy w kinie nie widzieli wcześniej. Z resztą nawet tam, gdzie reży­ser­ka chce nas szokować, robi to w taki sposób by nie stracić este­ty­cznoś­ci swo­jej wiz­ji. Więcej, zawsze dba by światła, cie­nie i kadry układały się tak by nic nas za bard­zo nie poruszyło i nie zniechę­ciło. To film, który nigdy nie traci swo­jej wiz­ual­nej i nar­ra­cyjnej spójnoś­ci, co jest plusem, ale jed­nocześnie – oznacza to, że nigdy nie wyry­wa nas z bard­zo este­ty­cznej wiz­ji świa­ta.  Pod tym wzglę­dem szok może być tylko pozorny, a poczu­cie dyskom­for­tu – nigdy nie na tyle duże byśmy odwró­cili wzrok od ekranu.

Teo­re­ty­cznie film wpisu­je się w pop­u­larny w ostat­nich lat­ach schemat „eat the rich” – kry­ty­ki najbardziej uprzy­wile­jowanych grup społecznych. Piszę teo­re­ty­cznie, bo warto w tym przy­pad­ku zadać sobie pytanie kto opowia­da nam tą his­torię. Emer­ald Fenell, mówi do nas z bard­zo określonego miejs­ca. Już przyglą­da­jąc się scenom roz­gry­wa­ją­cym się w Oxfordzie naszła mnie myśl, że to musi być opowieść snu­ta choć trochę z wewnątrz tego środowiska. Wikipedia potwierdz­iła moje przeczu­cie – Fenell stu­diowała na Oxfordzie. Kil­ka dal­szych kliknięć zaprowadz­iło mnie do infor­ma­cji, że jej ojciec jest słyn­nym złot­nikiem i jubil­erem, który między inny­mi ukończył Eton. Mówimy tu więc o głosie, który dochodzi co najm­niej z wyższej klasy śred­niej, która życie eli­ty pod­pa­tru­je z bliska, cza­sem być może – ocier­a­jąc się o nią na przyję­ci­ach czy w cza­sie studiów. Emer­ald mówi więc o eli­cie, bardziej będąc w pozy­cji Oliviera niż całej sze­rok­iej grupy społecznej, która nigdy by nie przekroczyła progu Oxfor­du, bo to cholernie dro­ga uczelnia.

Cred­it: Cour­tesy of MGM and Ama­zon Studios

I tu dochodz­imy do ciekawej sytu­acji. Tak „Salt­burn” jest kry­tyką najbo­gat­szych. Ale wciąż wychodzącą z bard­zo uprzy­wile­jowanej pozy­cji. Moż­na powiedzieć, jest kwin­tes­encją kla­sowej iry­tacji na najwyższym stop­niu. Możesz skończyć Oxford i mieć olbrzy­mi tal­ent i nawet – spory kap­i­tał społeczny, ale jeśli nie odziedz­iczysz pałacu, to nie odziedz­iczysz pałacu. Mamy tu więc ciekawy przykład nar­racji o napię­ci­ach społecznych, które w isto­cie – roz­gry­wa­ją się pomiędzy eli­ta­mi. Film wyraża w pewnym stop­niu frus­trac­je związaną z tym jak zamknięte są granice kla­sowe (pamię­ta­jmy, że mówimy o specy­ficznym społeczeńst­wie Wielkiej Bry­tanii) ale jed­nocześnie – mówi głosem bard­zo określonej klasy. Swoista zem­s­ta Oliviera nie jest wywróce­niem społecznego sto­li­ka, czy nawet – apelem o równość.

Im dłużej myślę o „Salt­burn” tym bardziej nachodzi mnie reflek­s­ja, że film może wyrażać bard­zo specy­ficzną frus­trację osób takich jak Fenell. Osób, które są z jed­nej strony częś­cią eli­ty – zarówno z urodzenia jak i z włas­nych osiąg­nięć (reży­ser­ka ma prze­cież Oscara) z drugiej – ich dawni zna­jo­mi ze studiów, wciąż są wyżej w hier­ar­chii społecznej, nie z racji przymiotów ducha, ale z pochodzenia. Jest to przy­wilej nie odbier­al­ny, nie pod­ważal­ny i nie dają­cy się nadro­bić. Nie moż­na tej bari­ery przeła­mać inaczej niż tak jak robi to Olivi­er – się­ga­jąc po zbrod­nię i manip­u­lację. Oczy­wiś­cie, to nie jedyny klucz inter­pre­ta­cyjny fil­mu, ale jed­nocześnie przy­pom­i­na­ją­cy, że kla­sowe frus­trac­je nie muszą odby­wać się tylko na styku klas nis­kich i wyso­kich. Także blisko społecznego szczy­tu sły­chać tarcia.

Cred­it: Cour­tesy of MGM and Ama­zon Studios

Jak pisałam wcześniej – oglą­danie „Salt­burn” jest pod pewny­mi wzglę­da­mi przeży­ciem niezwyk­le satys­fakcjonu­ją­cym. Emer­ald Fenell jest niezwyk­le sprawną reży­serką i dobrą sce­narzys­tką. Wie jaką his­torię chce opowiedzieć i jak to zro­bić. Ma też fan­tasty­czną rękę do aktorów, których dobiera ide­al­nie pod nakreślone wcześniej typy. Muzy­ka, światło, kadry – aż chce się pau­zować i robić powtór­ki. Tylko co pewien czas warto zadać sobie pytanie skąd ten film do nas dzwoni. Być może tele­fon dochodzi ze środ­ka zamku.