Miejsce zwane domem czyli “Belfast”

Ostat­nie dwa lata były dla wielu twór­ców niezwyk­le ciężkie. Odwołane plany, prz­er­wane trasy, przełożone kon­cer­ty, zaw­ies­zone pro­jek­ty fil­mowe. Odesłani do domu twór­cy — zwłaszcza ci których pra­ca pole­ga na stworze­niu wielkiego zespołu i wspól­nej pra­cy zostali wyr­wani ze swo­jej codzi­en­noś­ci, odesłani do domów, gdzie częs­to po raz pier­wszy od lat mieli czas, którego zwyk­le im brakowało. Ter­az powoli spły­wa­ją do kin (oraz do telewiz­ji) pro­dukc­je których pomysły nar­o­dz­iły się właśnie w tym cza­sie, nad który­mi zaczę­to pra­cow­ać, ponieważ wszys­tkie wcześniej ustalone sprawy nagle się zatrzy­mały. Kiedy mówiono o kinie pan­demicznym spodziewano się wielu nar­racji opowiada­ją­cych o choro­bie, walce z epi­demią, o niepoko­jach społecznych. Na te opowieś­ci jeszcze poczekamy — na razie jako pier­wsze pojaw­ia­ją się his­to­rie, których pewnie jeszcze dłu­go byśmy nie zobaczyli, gdy­by nie pan­demia. I taką opowieś­cią jest „Belfast” Ken­netha Branagha

Ponieważ Ken­neth Branagh jest moim ulu­bionym twór­cą fil­mowym, to oczy­wiś­cie, gdzieś po drodze czy­tałam i jego biografię i wszys­tkie jego wydane notat­ki z planów różnych filmów, a także obe­jrza­łam każdy dostęp­ny wywiad jakiego udzielił. Niek­tórzy nazwal­i­by to obsesją, dla mnie to nat­u­ral­ny sposób na poz­nanie twór­cy. W każdym razie odchodząc od moich nawyków god­nych stalk­era, chci­ałam zaz­naczyć, że te biograficzne opowieś­ci zawsze wychodz­iły Brang­howi doskonale. To jest jeden z tych twór­ców, który naprawdę umie opowiadać o sobie — ma w sobie ten irlandz­ki gen gawędziarst­wa, dzię­ki czemu jego opowieś­ci są zawsze zabawne, smutne, ale też — w dużym stop­niu — przekłada­jące pry­watne doświad­cze­nie na szer­szą opowieść.

Taki jest auto­bi­ograficzny „Belfast” — film jest w dużym stop­niu odt­worze­niem najważniejszego momen­tu dziecińst­wa Branagha — kiedy w Irlandii Północ­nej zaczęły się tzw. Trou­bles (najbardziej iron­iczne określe­nie wojny domowej jakie moż­na wymyślić) i jego rodz­i­na stanęła przed ważnym pytaniem — zostać czy wyjechać. Reżyser przyz­na­je, że zda­je sobie sprawę jak kluc­zowy był to mon­et dla całej jego kari­ery. Gdy­by rodz­ice nie zde­cy­dowali się wyjechać z Belfas­tu — zapewne inaczej by mówił, co innego by robił i nigdy nie stał­by się jed­ną z twarzy bry­tyjskiej kul­tu­ry. Może był­by jed­nym z tych irlandz­kich aktorów, których kojarzy wąs­ka acz wier­na gru­pa widzów. Branagh w pełni świadomy tego jak bard­zo jego życie zmieniło się w dosłown­ie jed­nej chwili wraca do tych momen­tów by jeszcze raz przyjrzeć się im z bliska.

Wejś­cie his­torii w życie małego chłop­ca jest niemal tak sur­re­al­isty­czne jak sce­na z komik­sów które czy­ta siedząc na krawężniku pod sklepem, czy zabawa z ryc­erza­mi i smoka­mi, którą roz­gry­wa na uli­cy gdzie każdy go zna. W jed­nej chwili idyl­la dziecińst­wa (uch­wycona jed­nym długim uję­ciem) zamienia się w wojen­ną rzeczy­wis­tość. Zagroże­nie jest z jed­nej strony wsze­chobec­ne z drugiej — zaskaku­ją­co oswo­jone. Na końcu uli­cy pojaw­ia się baryka­da, trze­ba się legi­t­y­mować, przed­staw­iać, uważać na to co się mówi i do kogo. Nawet jeśli chwilowo niko­mu nie grozi bezpośred­nie niebez­pieczeńst­wo nad rodz­iną wisi pytanie — zostawać czy wyjeżdżać. Dać szan­sę Belfas­towi czy podążyć za lep­szym i pewnie spoko­jniejszym życiem gdzieś w Anglii, gdzie ojciec małego bohater ma pracę, do której reg­u­larnie jeździ.

Branagh pode­j­mu­je tem­at, który choć tak zako­rzeniony w jego wspom­nieni­ach jest prze­cież zawsze obec­ny. To pytanie, które zada­ją sobie wszyscy ludzie zmuszani przez his­torię do opuszczenia swo­jego domu. Czy ta rzeczy­wis­tość tu jest rzeczy­wiś­cie gorsza od tej przyszłoś­ci tam. Mat­ka głównego bohat­era waha się najbardziej. Kocha Belfast, niczego poza nim nie zna. A Branagh tworzy nam tu obraz miejs­ca, które, gdy­by nie kon­flikt było­by swoistym rajem. Miejs­ca pełnego ludzi, którzy się zna­ją, kocha­ją, śpiewa­ją, poma­ga­ją sobie wza­jem­nie i żyją swo­je niezbyt zamożne, ale dobre życie. Gdy mat­ka bohat­era mówi, że nie zna niczego innego, czu­je­my ten rozdzier­a­ją­cy serce smutek kogoś kto nie tyle chce wyjechać, co czu­je, że musi. Te kil­ka miesię­cy pomiędzy pojaw­ie­niem się zagroże­nia a decyzją o wyjeździe to kro­ni­ka nie tylko kon­flik­tu ale też tego wszys­tkiego co czyni Belfast trud­nym, czy wręcz niemożli­wym do porzucenia.

Jed­nocześnie cała his­to­ria jest też uch­wyconym z niesamow­itą czułoś­cią portretem rodziny, widzianym oczy­ma dziec­ka, które czu­je się bez­pieczne wśród tych których kocha. Mam wraże­nie, że Branagh obsadza­jąc w rolach rodz­iców niesły­chanie atrak­cyjną parę aktorów (Catri­one Balfe i Jamiego Dor­nana) odd­a­je też nieco dziecięcą per­spek­ty­wę, w której rodz­ice są najpiękniejsi, naj­fa­jniejsi i najlep­si ze wszys­t­kich. Tata najład­niej śpiewa, mama najlepiej tańczy i dla dziec­ka, nie ma ważniejszych osób. Fan­tasty­czny jest też sposób przepla­ta­nia scen codzi­en­nych, ze sce­na­mi które bezpośred­nio odwołu­ją się do kon­flik­tu. Ten jest gdzieś pod bok­iem, cią­gle obec­ny, nierozwiązany, ale jed­nocześnie — nie sta­je na drodze do wiz­y­ty w kinie i teatrze. Tu zaś dzieje się magia, którą wszyscy członkowie rodziny przyj­mu­ją tak samo — do ser­ca, bez żad­nego filtra.

No może poza bab­cią i dzi­ad­kiem. Branagh się­ga — trochę na przekór współczes­nym tren­dom do wiz­ji rodziny wielopokole­niowej, gdzie dla dzieci­a­ka z pod­stawów­ki prze­si­ady­wanie przy stole u dzi­ad­ków w cza­sie odra­bi­a­nia lekcji jest najważniejszym punk­tem dnia. Dzi­ad­kowie są odmalowani z wielką miłoś­cią, ponown­ie — prze­filtrowani przez tą czułą nieco dziecięcą per­spek­ty­wę. Jed­nocześnie — Branagh sprawnie miesza to co wie i czu­je kilku­latek z tym co naprawdę dzieje się wokół niego. Ponown­ie jed­nak nacisk położony jest na kluc­zowe ele­men­ty — zestaw­ienia pog­a­rsza­jącej się wokoło sytu­acji z abso­lut­nym poczu­ciem, że rodz­i­na kocha i wspiera. Udało się Branaghowi ująć coś co umykało wielu fil­mow­com — jak bard­zo poczu­cie sta­bil­noś­ci, spoko­ju i bycia u siebie daje dziecku przede wszys­tkim rodz­i­na, i to przez jej pryz­mat postrze­ga rzeczy­wis­tość i to czy jest ona dla niego strasz­na czy do przyjęcia.

Ponoć Irlandzkie pode­jś­cie do życia skła­da się z humoru, smutku i odrobiny śpiewu i wszys­tko w tym filmie się zna­jdzie. Uśmiech­niemy się widząc jak Bud­dy stara się zdobyć jak najlep­szą ocenę z matem­aty­ki by usiąść blisko dziew­czyn­ki, która mu się podo­ba (z resztą dziew­czynkę tą gra Olive Ten­nant cór­ka Davi­da Ten­nan­ta), poczu­je­my smutek kiedy stanie się jasne że dzi­adek chłopczy­ka jest w bard­zo chory. Podob­nie jak przeży­je­my prz­er­aże­nie, gdy nagle wydarzenia na uli­cach staną się dużo bardziej napięte. Na koniec pozosta­je śpiew, ten na uli­cy, ten we włas­nej kuch­ni i ten na styp­ie — bo wszak na irlandzkiej styp­ie ktoś zaśpiewać musi.

„Belfast” to film z jed­nej strony bard­zo moc­no osad­zony w oso­bistym doświad­cze­niu z drugiej — jego wymi­ar jest dużo szer­szy. Zwłaszcza gdy po raz pier­wszy pojaw­ił się w kinach wydawał się ide­al­nym komen­tarzem do sytu­acji uchodźców. Nie da się bowiem ukryć, że Branagh przed­staw­ia nam tu typową sytu­ację uchodźczą. Ludzie kocha­ją­cy swo­je miejsce na zie­mi, mają­cy gdzieś rodz­inę, nie zna­ją­cy niczego poza swoim Belfastem, muszą ruszyć w kierunku świa­ta jed­nak im obcego. To co zostaw­ia­ją za sobą to społeczność, rodz­i­na, poczu­cie przy­należnoś­ci i trady­cji którego nie trze­ba defin­iować. Są biali i mówią po ang­iel­sku więc pewnie nie jeden widz dostrzeże te aspek­ty które by mu umknęły, gdy­by byli to ludzie uchodzą­cy z kra­jów które od lat kojarzą się nam tylko z kon­flik­ta­mi, ale który nie wyglą­da­ją „Jak my”

Fenom­e­nal­ny jest Jude Hill jako Bud­dy. Branagh dał mu do zagra­nia rolę samego siebie i dał mu też — punkt odniesienia jakim były jego własne przeży­cia (cho­ci­aż­by udzi­ał w okrad­nie sklepu). Jak reżyser wspom­i­nał na Cam­era Image tym co wyróż­ni­ało młodego akto­ra była jego umiejęt­ność słucha­nia. Rzeczy­wiś­cie Bud­dy w filmie częs­to słucha dorosłych i moż­na założyć że nie zawsze rozu­mie wszys­tko co do niego dociera. Jed­nocześnie Bud­dy jest takim prawdzi­wym dzieck­iem roz­dar­tym gdzieś pomiędzy klasówką z matem­aty­ki a świado­moś­cią, że rodz­ice roz­maw­ia­ją o ważnych sprawach.

Tu taka uwa­ga na mar­gin­e­sie — kiedy myślę o tema­cie „dziec­ka na wojnie” i tego co ma w głowie, to moim zdaniem Belfast prz­eras­ta o głowę „JoJo Rab­bit”, które szło w pewną niespójną, częs­to fan­tasty­czną wiz­ję tego jak wyglą­da dziecię­ca świado­mość. W filmie Branagha widać, że odprys­ki włas­nych wspom­nień tworzą dużo bardziej zni­uan­sowany i ciekawy obraz tego co dziecko o wojnie wie. Ja wiem, że porów­nanie tych dwóch filmów może się wydać na wyrost ale oso­biś­cie „Belfast” bard­zo dobrze pokazał mi to jak moż­na rozdzielić niewin­ność od nai­wnoś­ci i ująć tą różnicę w fil­mowej formie.

Właś­ci­wie cała obsa­da jest fan­tasty­cz­na. Jamie Dor­nan od kilku lat przekonu­je, że naprawdę ma do zaofer­owa­nia światu więcej niż bycie Chris­tianem Greyem. Tu gra takie marze­nie o ojcu, którego częs­to nie ma, ale jak jest to jest dla dziec­ka najważniejszy. Fenom­e­nal­na jest Caitri­ona Balfe jako matek głównego bohat­era, pozostaw­iona przez więk­szość cza­su sama, z roz­dar­tym sercem pomiędzy potrze­ba rodziny a miłoś­cią i przy­wiązaniem do mias­ta. Moim zdaniem Branagh w tej postaci najlepiej pokazał ten dra­mat wyjaz­du. Że nasze miejs­ca kocha się nawet wtedy, kiedy nie są bez­pieczne, kiedy cały świat widzi w nich miejsce z którego się ucieka.

Fan­tasty­czni są dzi­ad­kowie. Cia­ran Hinds i Judi Dench tworzą na ekranie taką parę która pewnie nie jed­nej oso­bie przy­pom­i­na włas­nych dzi­ad­ków. Spoko­jni, mądrzy, w jak­iś sposób pod­chodzą­cy do wszys­tkiego z dys­tansem jaki daje wiek. Ze smutkiem jaki on przynosi, kiedy człowiek wie, że pewnych rzeczy już mieć nie będzie, kiedy jakaś wiz­ja życia to coś z czym się trze­ba pożeg­nać. Ale jed­nocześnie to obraz czuły, dziec­ka, które widzi mądrego dzi­ad­ka, narzeka­jącą trochę bab­cie, które z uśmiechem na ustach patrzy, jak dzi­ad­kowie tańczą do nieco zafałs­zowanej melodii ze starego musi­calu. Mam wraże­nie, że to najczul­szy obraz tych relacji dziec­ka z dzi­ad­ka­mi jaki widzi­ałam w kinie od lat.

Warto zwró­cić uwagę, że rodz­ice i dzi­ad­kowie nie mają tu imion. Mama, Tata, Bab­cia, Dzi­adek — Branagh tworzy ten świat określe­ni­a­mi dziec­ka, które budu­je go głown­ie poprzez relac­je z najbliższy­mi. Co znaczy, że choć rozu­mie pod­stawę kon­flik­tu, to nie ona jest dla niego najważniejsza. Co pięknie ujaw­nia jed­na z ostat­nich scen z dziew­czyną, z klasy która się nasze­mu bohaterowi tak bard­zo podo­ba a która prze­cież należy do „tych drugich”. Z resztą co film doskonale pokazu­je, to że w sytu­acji pewnych kon­flik­tów nie moż­na pozostać neu­tral­nym — że nawet odwróce­nie od prze­mo­cy jest wyborem które­jś ze stron.

„Belfast” to cud­owny film, bo ma w sobie ten aut­en­ty­czny ele­ment — nie uda­je per­spek­ty­wy dziewię­ci­o­let­niego dziec­ka, raczej ją sobie przy­pom­i­na. Pokazu­je roz­dar­cie rodziny i jej dra­mat, ale jed­nocześnie umac­nia widza w wiz­ji, że dom tworzy dziecku to środowisko, w którym czu­je się bez­piecznie. Jest w tym wszys­tkim coś bard­zo wzrusza­jącego — być może dlat­ego, że niewin­ność głównego bohat­era przy­pom­i­na nas samych w tym wieku. Jestem pod wraże­niem nie tylko jak sam reżyser i autor sce­nar­iusza ułożył wydarzenia i sce­ny, ale jak dobrze zapamię­tał siebie z tam­tych cza­sów. Mam wraże­nie, że lata śmi­a­nia się, że Branagh najlepiej opowia­da o sobie ostate­cznie dały nam fenom­e­nal­ną produkcję.

Ken­neth Branagh ma szczęś­cie, że jego „Belfast” pojaw­ia się w kinach niemal jedocześnie z nieu­daną „Śmier­cią na Nilu”. Przy­pom­i­na, że to wciąż fan­tasty­czny reżyser, z fenom­e­nal­nym wyczu­ciem dra­maturgii i potrafią­cy wyciągnąć ze swoich aktorów wszys­tko co najlep­sze. Jed­nocześnie ujaw­nia się Branagh po raz kole­jny jako doskon­ały sce­narzys­ta, który ma wyczu­cie, ile potrze­ba humoru a ile dra­maturgii by opowieść została z nami na dłużej. I tak rzeczy­wiś­cie jest, gdy ostate­cznie opuszcza­my „Belfast” czu­je­my tą tęs­knotę, która jest udzi­ałem wyjeżdża­jącej rodziny. I choć minęło wiele lat to ten film ide­al­nie pokazu­je, że uchodz­ić skądś to znaczy już zawsze nie być do koń­ca u siebie w domu. I tak czułość z jaką Branagh nas do tego prowadzi jest poruszająca.

Widzi­ałam film na Cam­era Image w Toruniu kil­ka miesię­cy temu. Nie przy­puszcza­łam, że pojawi się w kinach w Polsce w momen­cie kiedy jak rzad­ko będziemy spo­tykać się na codzień z bólem i cier­pi­e­niem ludzi uchodzą­cych przed wojną (choć oczy­wiś­cie było ono już pod naszą granicą wcześniej). Mam wraże­nie, że Belfast przy­pom­i­na nam nie tylko o tym co dzieci i rodziny zostaw­iły za sobą, ale też warto tu przy­wołać samego Branagha który mówił — ten moment zaważył na całym moim późniejszym życiu. I ta świado­mość zosta­je — raz zmienione kole­je losu nie wraca­ją na dawne tory. Pozosta­je jedynie marzyć by świat miał uchodzą­cym do zaofer­owa­nia coś więcej niż miękkie i czułe wspom­nie­nie miejs­ca, które nazy­wali domem.