Od kilku dni Internet żyje informacją, że w ramach Fundusz Wsparcia Kultury olbrzymie pieniądze trafiły np. do firm braci Golec czy do zespołu Bayer Full. Kwoty są olbrzymie, oburzenie nie mniejsze. Ale przy okazji wyszło na jaw sporo niepokojących przekonań odnośnie finansowania czy właściwie dofinansowania kultury w Polsce. Przekonań o których warto rozmawiać.
Zacznijmy od tego, że wizja, że pieniądze dostali jedynie „przyjaciele” władzy nie ma za bardzo miejsca. Ciągnąca się przez wiele stron lista dofinansowanych podmiotów nie składa się jedynie z artystów, którzy odnoszą się do PiS przyjaźnie. W istocie takie rozwarstwienie w ilości przyznawanego wsparcia wynika z dość (moim zdaniem) problematycznego założenia, że nie daje się pieniędzy na przetrwanie trudnych czasów ale rekompensuje straty poniesione przez twórców – co oznacza ni mniej ni więcej, że ci którzy więcej zarabiali przed pandemią dostali więcej kasy. Dobrze zastosowany mechanizm tłumaczy felieton na bezprawniku, który polecam, bo moim zdaniem dobrze odnosi się do problemu z samym mechanizmem przyznawania dopłat. Mechanizmem, nad którym można spokojnie dyskutować. Jednocześnie polecam przejrzeć listę podmiotów, które otrzymały dofinansowanie bo naprawdę nie jest tak, że kasę w ramach tego systemu dostał tylko jeden zespół Disco Polo. Ogólnie tak to zwykle bywa, że o tym, że coś jest nie tak z systemem planowania rozdawania pieniędzy dowiadujemy się kiedy jest lista podmiotów które dostały dofinansowanie. Wcześniejszych zasad zwykle (jeśli nas nie dotyczą) nawet nie czytamy.
No właśnie, obserwując kilka rozmów o dofinansowaniu kultury dostrzegłam kilka poważnych problemów w tej dyskusji o których chciałabym się teraz odnieść. Pierwszym z nich jest oburzenie na to, że dofinansowanie – w tym dofinansowanie najwyższe dostały podmioty odpowiedzialne za najbardziej popularne gałęzie rozrywki (jak np. disco polo) a nie instytucje najbardziej wartościowe. Tu trzeba od razu powiedzieć – jest to pokłosie pewnego mechanizmu – Bayer Full zarabiał przed pandemią więcej niż Filharmonia. Ale jednocześnie – musimy odrzucić wizję, że jedynie twórcy kultury wysokiej mają prawa do wsparcia ze strony państwa. Otóż to tak nie działa. Jeśli państwo – z konieczności – właściwie zamyka całą branżę (a przecież branża koncertowa została zamknięta i mocno ograniczona) to projekt dofinansowania jest słuszny. Jakoś nikt nie pytał czym zajmują się konkretnie przedsiębiorcy dostający kasę z tarczy – a nie wszyscy z nich produkują rzeczy niezbędne. Osoba zajmująca się działalnością artystyczną w tym kraju miała w ostatnich miesiącach niesamowicie odcięte źródła dochodu – nie ważne czy był to artysta śpiewający do kotleta na weselach czy skrzypek filharmonii. Dofinansowanie kultury zawsze powinno być szerokie bo kultura nie składa się wyłącznie z kultury wysokiej. Zresztą wizja, że ktoś miałby z góry decydować która kultura jest pod względem treści wystarczająco dobra by przetrwać nieco mnie niepokoi.
Drugi argument to „Dlaczego ci artyści dostają a pielęgniarki nie mają”. To jest niestety taki przykład bardzo populistycznego myślenia – że nie daj Boże ktoś coś dostanie to się przywołuje informację, że ktoś inny nie dostał. Ustalmy – pieniądze przyznawane artystom są i tak kroplą w morzu potrzeb. Jednocześnie jednak – to nie jest tak, że jak ochrona zdrowia ma problemy to nikt nie może dostać wsparcia do państwa. To nie jest też dokładnie ta sama pula pieniędzy, którą można swobodnie przesuwać w kilka minut. Zadaniem Ministerstwa Kultury jest dbanie o kulturę – chociażby dlatego, że poza pandemią dzieją się w kraju różne rzeczy, a upadek całej gałęzi działalności ludzkiej i potem zwiększenie się bezrobocia nikomu nie jest na rękę. Twórcy mają prawo sięgnąć po pieniądze z funduszu przeznaczonego specjalnie na ich potrzeby. Podobnie jak pielęgniarki mają prawo domagać się zwiększenia nakładów na ochronę zdrowia. Nie oznacza to jednak, że jeśli jest pandemia to twórca nie ma prawa do żadnego dofinansowania. Ostatnio wspieraliśmy sprzedawców kwiatów pod cmentarzami. Też można zapytać, dlaczego kasa szła na nich a nie na szpitale. Ten argument jest niepokojącym przykładem nie tylko nie myślenia bardziej całościowo o wydatkach państwa, ale też takiego myślenia, że jak tylko ktoś coś dostanie to jest to niesprawiedliwie. No i też mam wrażenie, że wiele osób uważa kulturę za niepotrzebną i nieważną i nie wartą pomocy. To dość częste myślenie. Osobiście mnie to boli ale też pokazuje jak często nie dostrzegamy, że kultura stanowi nie tylko olbrzymią część naszego życia ale też całkiem sporą przestrzeń zatrudnienia i gospodarki. Wizja, że “tym od kultury kasa się nie należy” jest jednym z bardziej szkodliwych schematów myślenia z jakim się na codzień spotykam. Zwłaszcza, że często nie chcemy im dawać kasy ale chcemy korzystać z ich twórczości.
Trzeci argument jaki wdziałam sprowadzał się plus minus do tego, że to nie honor brać kasę do rządu. Argument pojawił się w kontekście artystów, choć równie dobrze można byłoby go przełożyć na każdego bezrobotnego, każdą osobę zatrudnioną w spółce skarbu państwa, każdego stypendystę i każdego kto dostał dofinansowanie z tarczy antykryzysowej. Ostatecznie to argument nie tylko płytki, ale też nie do końca oddający to czym są państwowe finanse. Państwowe finanse nie są własnością partii rządzącej, ale naszymi wspólnymi pieniędzmi. Jeśli płacimy podatki mamy prawo z nich korzystać. Szlachetne odrzucanie pomocy państwa i praca na zmywaku to w sumie przyzwolenie na myślenie, że pieniądze wydawane przez państwo się nam nie należą. Należą, bo się na nie wszyscy zrzucamy. Wolę żeby kasę od PiS dostał artysta, który na nich nie głosował (lub głosował ale potrzebuje na przeżycie) niż wybrany po znajomości. Wolę, żeby dostał ten kto potrzebuje a nie ten kto ma mniej moralnych rozkmin. Zwłaszcza, że akurat te pieniądze nie wiążą się z obowiązkiem jakiegokolwiek odwdzięczenia się państwu w twórczości. To wsparcie, dla branży które należy się w sumie każdej branży zawieszonej na skutek działań państwa. Trochę jak z tym stypendium “Kultura w sieci” — ludzie robili za pieniądze ministerstwa naprawdę fajne rzeczy. Choć uważam, że przed zgłoszeniem się po nie należało sobie zadać pytanie — czy kasa nie przyda się bardziej innym. To jest pytanie, które można sobie zadawać (np. dlatego ja się nie zgłosiłam po to stypendium, bo uznałam, że bez niego dam radę). Fakt, że po pieniądze zgłosili się też twórcy krytykujący rząd wcale mnie nie dziwi. Jako obywatele płacący podatki, mają prawo i do krytykowania władzy i do dofinansowania. Bo państwowe pieniądze nie należą tylko do zwolenników rządu i partii rządzącej.
Widziałam też w sieci oburzenie, że osoby, które dostały dofinansowanie będą musiały to oznaczać w swojej działalności. Dla mnie to akurat jest norma a wręcz dobra praktyka. Materiały które tworzyli ludzie w ramach projektów „Kultura w sieci” też były oznaczane. Dla mnie to tworzy sytuację przejrzystości wydatkowania pieniędzy państwowych – widz czy czytelnik wie, że artysta czy twórca został wsparty przez państwo. Może też dowiedzieć się o innych programach pomocowych i z tego skorzystać. Unia Europejska robi dokładnie to samo ze swoimi projektami i wszyscy żyjemy.
Czy to wszystko znaczy, że problemu nie ma? Niekoniecznie. Można zadać sobie pytanie czy przyjęty mechanizm dofinansowania był najlepszym sposobem spożytkowania dostępnej puli pieniędzy (moim zdaniem nie – jestem zawsze zwolenniczką rozdawania tak by jak najwięcej małych podmiotów dostało jakieś dofinansowanie, a nie żeby zgarnęły je duże i prężne). Nie jest jednak problemem to, że dostał je zespół Disco Polo, może być problemem, że dostał je duży i prężny zespół, który z większym prawdopodobieństwem ma – inne środki zarobione wcześniej, ma większy dostęp do możliwości zarobienia na siebie. I nie chodzi tu koniecznie tylko o zespoły Disco Polo. Załóżmy że taka Małgorzata Foremniak ma większe szanse znalezienia sobie fuchy w czasie pandemii (reklamy, występy, programy w telewizji itp.) niż aktorka na przykład teatru w Legnicy, której na masową skalę nikt nie zna. Dla jednej dofinansowanie będzie dodatkiem, dla drugiej – kasą na zapłacenie rachunków). Jednocześnie jest faktem, że większe zespoły często zatrudniają więcej osób – jeśli kasę dostała Beata Kozidrak to podejrzewam, nie wszystko pójdzie na nowe kozaczki, coś skapnie ludziom z jej ekipy. Nie jest też problemem samo dofinansowywanie szeroko pojętej kultury – problemem jest to, że nie zdecydowano się na system, który byłby najbardziej sprawiedliwy i np. uchroniłby część artystów przed jeżdżeniem na Uberze. Nawet jeśli duzi artyści sporo stracili to mają pewne zaplecze.
Podam tu mój przykład – gdyby powstał fundusz wspierania blogerów – to choć straciłam w czasie pandemii część zysków – moje wcześniejsze zarobki, dobra pozycja i możliwość skorzystania z mniejszych fuch (które prędzej zostaną zaproponowane mnie niż blogerowi z mniejszym stażem) – uchroniły mnie przed kompletną zapaścią. Wielu jednak mniejszych blogerów zostałoby z niczym. Wolałabym system który dałby kasę im. Nie byłoby jednak skandalem dofinansowywać blogera, który pisze o kosmetykach czy najlepszych wkładach do e‑papierosów.
Trzeba sobie zdawać sprawę, że ta cała burda jest pokłosiem czegoś o czym mówiliśmy w ostatnim odcinku ZVZ – tracimy zaufanie do państwa, każdy ruch ze strony instytucji rządowych traktujemy nieufnie. Mamy poczucie, że ktoś na okrada, okłamuje, nie mówi całej prawdy. Dokładają się do tego spolaryzowane media. Te antyrządowe będą nas przekonywać, że jedno zdjęcie Bendarka z Dudą oznacza, że na pewno dostanie miliony, te rządowe będą nas przekonywać, że nie jest złym pomysłem dawać więcej dużym zespołom, i to wszystko wina naszego inteligenckiego focha. Fakt, że brakuje zaufania, ale też często chęci by dowiedzieć się więcej (bo nasza postawa wynika bardziej z przekonań politycznych niż zapoznania się z faktami) ostatecznie prowadzi do poczucia, że czujemy się zagrożeni czy rozdrażnieni. Oczywiście wina w tym rządzących, którzy prowadzą tak a nie inaczej politykę i tak a nie inaczej – często butnie i bezczelnie, informują o decyzjach rządowych. Nietrudno też dostrzec, że ponownie uruchamia się kochany przez obecnie rządzących mechanizm niezgody narodowej. Ponownie jest jakaś grupa, do której społeczeństwo ma mieć pretensję. Im bardziej gryziemy się po kostkach tym łatwiej umacniać władzę. Rzymianie mieli nosa z tym „Dziel i Rządź” Zwłaszcza, że mam wrażenie, że wiele osób widzi jedynie kwotę dofinansowania i oburza się na jej wysokość — tymczasem pomijając fakt rzeczywiście marnego systemu rozdawania pieniędzy — wizja, że dopłata rządowa powinna być jak najmniejsza jest trochę przeciwskuteczna. Powinna być na tyle duża by działać — inaczej może się okazać, że nikt nie dostał tyle ile potrzebuje. Ja wiem, że nas boli jak ktoś dostaje kasę ale to jest bardzo niebezpieczna uliczka. Co nie znaczy, że jeden zespół powinien dostawać setki tysięcy złotych ale też — nie zawsze — im niżej tym lepiej.
Na koniec uwaga – burza jaka przeszła przez media sprawiła, że minister Gliński zarządził wstrzymanie wypłat z Funduszu. Mam nadzieję jednak że niedługo, może po zmianie klucza, może po weryfikacji, ruszą z powrotem. Bo podczas kiedy my w kółko denerwujemy się tysiącami dla Bayer Full na liście jest wiele mniejszych podmiotów dla których te wypłaty to być albo nie być. I naprawdę nie chciałabym, żeby ci ludzie musieli bardzo długo czekać na pomoc która im się należy.
PS: Mój znajomy zwrócił uwagę, że tworzenie memów z obecnej sytuacji sprawia, że rzeczywiście sprawa się spłaszcza, i zaczyna żyć własnym życiem a prawdziwy problem niekoniecznie zostaje zaadresowany. Może rzeczywiście istnieje sytuacja gdzie jest “o jeden mem za daleko”