Temat śmierci i starzenia się rodziców staje się w kulturze coraz ważniejszy i bardziej skomplikowany. Rodzice odchodzą coraz później i coraz wolniej. Starość to dziś często długie lata choroby, opieki – bądź to samodzielnej bądź zorganizowanej. Dorosłe, często mające własne rodziny dzieci, czują się rozdarte pomiędzy swoim życiem a koniecznością opieki nad rodzicami, którzy często coraz mniej przypominają ludzi, którzy ich wychowali. Rysowniczka New Yorkera Roz Chast swoje przeżycia związane z opieką nad rodzicami zawarła w tomie „Porozmawiajmy o czymś przyjemniejszym”.
„Porozmawiajmy o czymś przyjemniejszym” można potraktować jak swoisty rysunkowy pamiętnik. Autorka wybrała taką formę zapewne dlatego, że wydała się jej najbliższa, jednak fakt że mamy do czynienia z powieścią graficzną, czy jak powiedzieliby niektórzy wprost, z komiksem, nie oznacza, że mamy tu historię uproszczoną czy załagodzoną. W istocie autorka opowiada nam o dwie historie. Jedna – to opowieść o pogarszającym się zdrowiu jej starszych rodziców (oboje dożyli niemal setki) zaś druga to opowieść o tym jak bardzo czuła się niepotrzebna w ich nieco toksycznym ale bardzo silnym emocjonalnym związku, gdzie dominująca matka całkowicie podporządkowała sobie delikatnego i nerwowego ojca. Obie te opowieści są ze sobą nierozerwalne ale jednocześnie – nie sposób opowiedzieć jednej bez drugiej.
Nie da się bowiem że okres kiedy starości rodziców nie da się już ignorować czy odsuwać na później, jest też momentem rozliczania się – przynajmniej częściowo – z dotychczasowych relacji jakie nas z nimi łączyły. Im trudniejsza sytuacja tym bardziej autorka (i jak mniemam nie tylko ona) zdaje sobie sprawę z pewnych barier jakie stały pomiędzy nią a jej rodzicami, zwłaszcza lubiącą mieć zawsze rację matką. Przejmując w relacji rolę opiekunki bohaterka wraca wspomnieniami do czasów swojego niezbyt szczęśliwego dzieciństwa, zadając sobie pytanie o to czy w ogóle była swoim rodzicom potrzebna. Analizuje też ich zachowanie zastanawiając się jak wpłynęło na nią samą oraz na fakt, że mimo pozornie głębokich relacji jest jej trudno opiekować się dwójką starszych ludzi. Jednocześnie jest w tej historii to spotkanie się z pewnymi smutnymi faktami, które do pewnego stopnia dotyczą nas wszystkich. Tego, że niekoniecznie znamy do końca swoich rodziców, nie koniecznie rozumiemy ich motywacje a czasem z przerażeniem odkrywamy, że niekoniecznie są to ludzie z którymi kiedykolwiek udało się nam szczerze porozmawiać.
Jednocześnie jest to jednak książka o procesie opiekowania się chorującymi starszymi ludźmi. Autorka opisuje historię od pierwszych symptomów nieporadności (niesprzątane, zarośnięte mieszkanie) przez momenty tragiczne i przełomowe dla opieki – konieczność opuszczenia przez rodziców mieszkania, trudność zaaklimatyzowania się w domu starców, kolejne wizyty w szpitalach. Tym co wyróżnia tą narrację jest szczerość. Troska i chęć pomocy rodzicom, miesza się tu z przerażeniem, niepokojem ale też irytacją. Autorka opisuje zarówno swój lęk o to czy podoła finansowo, jak i niechęć do częstych spotkań z rodzicami, które są dla niej niesamowicie obciążające psychicznie. Dodatkowo książka dość jasno pokazuje ten przedziwny moment frustracji jaki pojawia się kiedy nie można już podnieść jakości życia osoby starszej ale jednocześnie – współczesna medycyna nie pozwala jej odejść. Ten okres wydłuża się obecnie coraz bardziej, wystawiając rodziny bardzo starszych osób na ciężką psychiczną próbę. Tym co jest kluczowe, to fakt, że Chast nie pokazuje swoich rodziców jako ludzi uroczych i łatwych we współpracy. W jej książce znika obraz cudownych pogodnych starszych państwa, którzy są zachwyceni swoimi ostatnimi latami życia. Rodzice Chast są trudni, niewspółpracujący, uparci a ich wady charakteru tylko się pogłębiają wraz z postępującą demencją. To odczarowanie obrazu osoby objętej opieką jest niezwykle ważne, bo nie każdy będzie się opiekował uroczymi rodzicami, którzy w ostatnich latach życia uśmiechają się spod haftowanego pledu.
Książka Roz Chast nie jest jednak pozbawiona humoru czy czułości – pomiędzy niepokojami, wyrzutami sumienia, czy pewną chęcią ucieczki od tego wszystkiego, znajdziemy przede wszystkim opowieść córki, która na kilka lat postawiła swoje życie na głowie by zaopiekować się rodzicami. Jako jedynaczka przeżywa to wszystko sama, przechodząc przez różne stadia wyparcia czy beznadziei, ale wciąż troszcząc się o rodziców, którzy – jak sama twierdzi – wcale jej tak bardzo w swojej rodzinie nie potrzebowali. Im bliższa staje się śmierć rodziców Chast tym częściej pojawia się wątek nadziei na to, że może podczas którejś rozmowy czy dyskusji uda się wypowiedzieć jakieś kluczowe słowa, czy znaleźć nić porozumienia – która jednak jest dla bohaterki ważna. Ostatecznie jednak nie ma żadnej takiej filmowej sceny, jest za to mieszkanie wypełnione po brzegi niepotrzebnymi ubraniami i sprzętami, które nie są jej potrzebne ale które są zapisem lęków, fobii i nawyków jej rodziców.
Zresztą sama autorka wychodzi od tego dramatycznego życiowego przełomu idąc ku szerszej refleksji odnośnie tego co materialnego po sobie zostawiamy i czy w pewnym momencie życia nie powinniśmy myśleć przede wszystkim o tym co po nas odziedziczą nasze dzieci i czy będą chciały nasze mieszkania wypełnione szpargałami. Zresztą opisując zwyczaje swoich żydowskich rodziców z Brooklynu, autorka zapisuje zwyczaje i zachowania, które choć za oceanem wydają się ekscentryczne to w Polsce są dobrze znane. Czytając o jej rodzinie miałam wrażenie takiej kulturowej bliskości, zwłaszcza w przypadku takiego ciągłego lęku o wszystko, którym podszyte było życie bohaterki i jej rodziców. Zresztą do tego obrazka dokłada się fakt, że autorka podobnie jak jej rodzice, są bardzo „miejscy” niechętnie korzystający z samochodu, co czyni całą historię także logistycznie bliższą do takiej która mogłaby się rozgrywać się gdzieś niedaleko.
Osobiście uważam że ten tom powinno się obowiązkowo rozdawać wszystkim dorosłym ludziom, którzy albo opiekują się starszymi rodzicami albo są w wieku kiedy niedługo stanie się to konieczność. Głównie po to by zobaczyli, że nie są osamotnieni w towarzyszących im często skonfliktowanych uczuciach. Nasza kultura przekazuje nam obowiązek opieki nad rodzicami czy dziadkami, ale rzadko mówi o nim w realistycznych kategoriach. A to przecież praca niesłychanie ciężka, droga (nawet jeśli robimy to sami), obciążająca psychicznie – często dla obu stron (osoba otaczana opieką często się broni). Wizja, że jeśli gdzieś w czasie tego procesu pojawia się zmęczenie czy ambiwalencja, czyni z nas złych ludzi, wpędza nie jednego opiekuna i opiekunkę w poczucie osamotnienia a także potęguje poczucie winy. Jednocześnie autorka pokazuje, że samo koordynowanie opieki nad rodzicami – nawet jeśli nie robi się tego zupełnie bezpośrednio potrafi też być bardzo obciążające. Nie tylko finansowo ale i psychicznie – ponownie w Polsce, gdzie uważa się opiekę osób trzecich, często za postępowanie niewłaściwie, czy mniej szlachetne, taka narracja jest potrzebna.
Od strony formalnej książka to bardzo ciekawe połączenie komiksu – przypominającego nieco gazetowe paski, tekstu wspomnieniowego, zdjęć i pojedynczych grafik ilustrujących w dowcipny sposób skomplikowane zjawiska. Cała książka zapisana jest ręcznym charakterem pisma, co sprawia, że bardziej czujemy jakbyśmy zaglądali do pamiętnika – notatnika spisującego kolejne etapy choroby rodziców, autorki, niż do komiksu stworzonego w jednym momencie. Wciąż jednak jest to pozycja niesamowicie spójna i przemyślana w tym jak przeprowadza nas przez opowieść. Jedyne zastrzeżenie, jak zwykle w takim przypadku, to fakt że autorka przedstawia czytelnikom dość intymne szczegóły starości swoich rodziców. Zawsze się zastanawiam do jakiego stopnia dzieci mają prawo do tej części prywatności. Mam jednak poczucie, że autorka wybrnęła z tego dobrze – ostatecznie niczego drastycznego nie pokazując i wydając książkę kilka lat po śmierci rodziców. Nie mniej to chyba jest takie zastrzeżenie nie tyle do tego tomu co do w ogóle literatury poświęconej zmarłym bliskim, którzy nie byli ludźmi publicznymi, więc mogli zakładać że ich prywatność pozostanie na zawsze prywatna.
„Porozmawiajmy o czymś przyjemniejszym” to książka smutna ale jednocześnie – właśnie uciekająca od tych wszystkich przyjemnych tematów. To jest ta jedna rozmowa której nigdy nie można odbyć we właściwym czasie, a potem zawsze jest na nią za późno. To te nieprzyjemne refleksje które budzą człowieka w nocy ale których nie mówi się na głos. To te przemyślenia do których większości z nas byłoby trudno się przyznać nawet najbliższym. To ostatecznie prawda o relacjach rodzinnych, które nawet jeśli są niesamowicie trudne, nakładają na nas obowiązki, od których nie sposób – zachowując czyste sumienie uciec. W sumie to w ogóle nie sposób wobec tych wszystkich komplikacji zachować czyste sumienie. To książka fenomenalna, i moim zdaniem obowiązkowa. Do przeczytania, zapamiętania, zanim się zacznie rozmawiać o czymś odrobinę przyjemniejszym.
Ps: Książkę wydało w Polsce wydawnictwo Publicat i kosztuje ona 56 zł, ale jest tego absolutnie warta
Ps2: Od jutra Zwierz na urlopie, będzie mniej trochę na FanPage bo czeka nas weekend z Comic Con ale jednak tu chyba będzie mnie mniej.