Wczorajszy listy ministra kultury Piotra Glińskiego rozbawił wiele osób. Można się bowiem było przez chwilkę poczuć jak za poprzednie ustroju kiedy władza bardzo pilnowała by dzieła ideologicznie słuszne zajmowały odpowiednie miejsce w życiu kulturalnym społeczeństwa. Jednak nie powinno być nam do śmiechu. Jakkolwiek absurdalny wydaje się list ministra jest przejawem bardzo niepokojącego myślenia o kulturze. Które jest niepokojące niezależnie od tego o jakiej opcji politycznej mówimy.
Zacznijmy od prostego stwierdzenia które jest konieczne. Historia Roja nie jest filmem dobrym. Nie ze względu na swoją tematykę ale ze względu na realizację. Jest zagrany po amatorsku i równie po amatorsku zrealizowany. Nie jest wybitnym ani nawet znaczącym dziełem filmowym. Raczej przejawem pewnego dążenia do zrealizowania produkcji na zadany historyczny temat – która jednak nie posiada ani odpowiednich środków ani odpowiedniego scenariusza by zrealizować ją dobrze. Do tego jeszcze dochodzi zawsze obecny problem z takimi produkcjami. Twórcy filmu doskonale wiedzą jak rysować ma się rzeczywistość historyczna więc produkcja nie może mieć żadnych niuansów – musi oddawać pewną założoną z góry tezę odnośnie przeszłości. Takie filmy – niezależnie czy dotyczą żołnierzy wyklętych, czy wprowadzania władzy radzieckiej w Kirgizi zawsze mają ten sam problem – nie da się nakręcić dobrego filmu, zwłaszcza dobrego filmu historycznego, kiedy ma on dotyczyć niepodważalnych praw i obiektów kultu. Ogólnie obiekty kultu zwykle słabo wypadają na ekranie. Problemem nie jest więc sama problematyka filmu ale jego realizacja. To jedna z tych rzeczy która nie jest trudna do pojęcia. Więcej – można podejrzewać, że wielu z tych którzy uważają że nie było ważniejszego rozdziału w historii Polski niż działalność żołnierzy wyklętych zgodziłaby się, że im lepszy film tym lepiej dla tematu i sprawy.
Niestety w dyskusji którą zapoczątkował swoim listem minister Gliński kwestia jakości produkcji filmowej nie występuje. Sugestia jaka pojawia się w liście otwartym jest jasna – produkcji nie dopuszczono do konkursu z powodów politycznych. Została ona wręcz zablokowana. Można się z tego podśmiewywać, ale to niesłychanie niebezpieczny sposób myślenia o kinematografii czy o kulturze w ogóle, z którym niedługo przyjdzie się nam mierzyć na co dzień. Nie ma bowiem za bardzo odwrotu. Jeśli taki sposób myślenia pojawia się w przestrzeni publicznej, i jest oficjalnie wspierany przez rządzących wcześniej czy później staje się obowiązującym sposobem myślenia o kulturze – zwłaszcza tej krajowej. Co to oznacza? Cóż nie musicie być przeciwnikami PiS by mieć własny gust artystyczny i świadomość co jest dobre a co średnie. Problem w tym, że niechęć do wytworów kultury ze względu na ich wartość artystyczną, natychmiast staje się polityczna. I z takim argumentem trudno, czy wręcz nie sposób polemizować. Co więcej – takie myślenie o kulturze sugeruje często że są dwie estetyki – jedna związana z prawidłowym sposobem myślenia i druga wroga – która rzecz jasna wynika nie z gustu a z poglądów politycznych. Doskonały przykład takiej dychotomii mieliśmy w kulturze polskiej za PRL – kiedy estetyka oficjalnej dobrej politycznie kultury i estetyka kultury opozycyjnej mijały się nawet nie mówiąc dobie dzień dobry. Fakt, że dziś nie mówimy o dziełach socrealistycznych ani o ludzie pracującym nie ma większego znaczenia – bo w przypadku takiego myślenia nie ważne są poglądy obu stron – tylko schemat narzucany na świat kultury.
Minister idzie dalej sugerując że w „demokratycznym kraju nie powinno mieć miejsca blokowanie filmów przez komisje festiwalowe”. To kolejny niebezpieczny sposób myślenia o kulturze. Co nie jest dopuszczone jest zablokowane. Pomyślcie teraz o swoich ulubionych festiwalach filmowych, muzycznych, wystawach i konkursach. W nieupolitycznionym świecie kultury jeśli coś nie zostało dopuszczone do udziału w wydarzeniu to mogą być dwa powody – zwykle są to powody finansowe (nie mniej denerwujące niż polityczne) ale też postępujące krok za nimi powody artystyczne. Obraz nie pasuje do motywu przewodniego wystawy, zespół muzyczny nie jest wystarczająco dobry, film nie spełnia kryteriów. To bezpieczny świat w którym zakładamy, że dobre produkcje i dobre zespołu znajdą swoje miejsce. Ci którzy są za słabi nie zostają dopuszczeni ale mogą próbować dalej. Kiedy wprowadzamy sposób myślenia że coś jest blokowane to wszyscy odrzuceni artyści stają się od razu ofiarami. Co ponownie wprowadza nas w świat w którym motywem przewodnim myślenia o kulturze jest „oni” kontra „my”. To zresztą widzimy ostatnio w wielu wywiadach i programach telewizyjnych gdzie zapewnia się nas że przez ostatnie kilka lat wielu artystów było blokowanych ze względu na poglądy. Nigdy nie wspomina się o wartości artystycznej ich występów. Bo ten czynnik w takim sposobie myślenia nie występuje. Co więcej – wielu z wypowiadających się artystów nadal zachowuje się tak, jakby byli wciąż prześladowani. Nic dziwnego – człowiek który raz poczuje się niesłusznie zablokowany będzie myślał o sobie jako o ofierze systemu jeszcze długo. Stanie się to wytrychem do oceny własnej działalności artystycznej. Ważniejszym niż jej artystyczna jakość. Inna sprawa – Historia Roja mogłaby zostać uznana za zablokowaną gdybyśmy mieli do czynienia z filmem któremu zabroniono zgłoszenia i którego udziału nie przedyskutowano. Jednak to zrobiono. To nie jest blokowanie, to jest selekcja do której ma prawo dyrektor festiwalu, który nie podejmuje decyzji arbitralnie ale w ramach określonych procedur (dostępnych i przejrzystych). Do tego zgłoszenia są poddawane dyskusji. Tak się tworzy program festiwali. Wybierając to co artystycznie najlepsze i najciekawsze. Odrzucając to co słabe.
Na koniec ostatnia niepokojąca kwestia związana z listem zatroskanego ministra kultury (który najwyraźniej nie trzyma ręki na pulsie bo przecież minęło już trochę czasu od chwili ogłoszenia które filmy znajdą się w konkursie”. Oto minister przywołuje dane liczbowe – ilu widzów widziało Historię Roja – 226 644 widzów. Dodaje też że w poprzednim roku nagrodzono film który miał zaledwie 3 tys widzów. To argument niepokojący – bo świadczy nawet już nie o ugruntowanych poglądach politycznych ministra ale o braku zrozumienia jak działają festiwale filmowe. Gdybyśmy mieli przyjąć za wyznacznik przyjęcia do konkursu popularność produkcji, nie byłoby żadnego festiwalu polskiego kina, tylko festiwal polskich komedii romantycznych. Więcej – ja jako widz wcale nie jestem pewna czy niesłychanie popularna Planeta Singli powinna być w konkursie głównym, ale rozumiem, że zdecydowano się wprowadzić do konkursu film który zdaniem wielu krytyków odstaje od średniej produkcji polskiej. Nie zmienia to jednak faktu, że właśnie z punktu widzenia kultury polskiej a zwłaszcza kultury filmowej, nagrodzenie filmu który miał tylko 3 tys. Widzów dobrze świadczy o festiwalu nie zdominowanym przez popularność produkcji, szukającym tytułów, którym dopiero nagroda pomoże rozwinąć skrzydła (bo przecież zdarzało się, że film prawie nie znany po otrzymaniu nagrody stawał się rozpoznawalny a czasem wracał do kin). Festiwale filmowe nie służą pokazywaniu filmów najpopularniejszych ale tych które komisja uznała za najlepsze. Ponownie – odchodzimy tu od kryterium oceny artystycznej a idziemy w kierunku – skoro ludzie widzieli to macie pokazać. Niestety w przypadku oceny kinematografii a w ogóle w przypadku kultury – popularność nie gwarantuje wysokiego poziomu artystycznego. To dwie kategorie nie mające ze sobą wiele wspólnego.
Możecie pomyśleć że to jest post przeciwko PiS czy samemu ministrowi Glińskiemu. Zwierz nie jest fanem ani jednego ani drugiego. Jest przekonany, że w demokratycznym państwie osoba zajmująca się ministerstwem kultury powinna mieć kompetencje do sprawowania tego urzędu, który przez zbyt wiele rządów jest traktowany jako nagroda pocieszenia. Jednak nie o konkretnych polityków chodzi. Chodzi o sposób myślenia. Sposób myślenia który jest niesłychanie niebezpieczny niezależnie do tego kto go uskutecznia. Bo sprowadza kulturę do rozgrywki politycznej, w której kwestie artystyczne są drugorzędne. Bo dzieli społeczeństwo po linii dość sztucznego podziału – twierdząc że gust i poglądy polityczne muszą być ze sobą związane. Bo uznaje że popularność produkcji (dość umowna w przypadku Historii Roja) jest jednoznaczna z wysokim poziomem artystycznym. No i na koniec – bo przejawia się w interwencji władz państwowych w życie kulturalne, w sposób który każe wykazywać zaniepokojenie co nas jeszcze czeka. Przy czym żeby było jasne – państwo ma olbrzymią władze nad kulturą – bez dofinansowania nie powstanie ani hit ani kit. Bez odpowiedniego zaplecza twórcy nie mogą działać a nowe pokolenia uczyć się fachu. Chcąc nie chcąc musimy przyjąć że państwo wpływa i wpływało na to co tworzymy. Gorzej jak państwo chce kontrolować jak te wytwory oceniamy. Bo wtedy moi drodzy można się któregoś dnia obudzić i stwierdzić, że z kultury polskiej nie zostało wiele więcej niż film o szerzeniu władzy radzieckiej w Kirgistanie.
Ps: A tak na marginesie – kurczę jak bardzo trzeba się nie znać na kinie, zwłaszcza w Polsce by zarzucać Michałowi Oleszczykowi że decydują jego poglądy polityczne. Osobiście mam wrażenie, że lepszego dyrektora festiwalu w Gdyni jeszcze długo nie będziemy mieć.