„Prawdziwe przestępstwa zawsze rozczarowują” mówi w jednym z opowiadań ze zbioru „Opowiem ci o zbrodni” bohater. Rzeczywiście – w prawdziwych zbrodniach inaczej niż w kryminalne nie wszystko zawsze jest jak dopięta na ostatni guzik intryga. Zycie dostarcza nam zbrodni w dużym stopniu przypadkowych, dziwnych, pozbawionych wyraźnego motywu. W książce z tymi prawdziwymi, „rozczarowującymi” prawdziwymi zbrodniami spotkali się znani polscy pisarze kryminałów. Jak świat wymyślonych intryg wychodzi z tej konfrontacji z prawdziwą zbrodnią? Co najmniej ciekawie.
Zanim przejdę do recenzji książki muszę się z wami podzielić pewnym wspomnieniem. Kilka lat temu w czasie porządkowania archiwum w którym pracuję, dostałam zlecenie bym przejrzała i posegregowała teczkę z wycinkami prasowymi na temat najsławniejszych polskich zabójstw. Mamy takie teczki do których czasem zaglądają dziennikarze kiedy wracają do tematów pamiętnych zbrodni. Przeglądanie tej teczki wydawało mi się proste, do momentu kiedy nie zaczęłam, z konieczności czytać artykułów. Było w tych historiach coś niesamowicie niepokojącego. Przypadkowość zbrodni. Fakt, że odebranie komuś życia często nie stawało na drodze do późniejszego, pozornie normalnego, funkcjonowania morderców. W wielu z tych spraw morderstwa były w jakimś stopniu dziełem przypadku. Zginęła jedna osoba, ale nikt nie mówił, że nie mógłby zginąć zupełnie kto inny. Potem przez dłuższy czas trzy razy sprawdzałam czy dobrze zamknęłam drzwi do mieszkania. Bo ta przypadkowość zbrodni budziła we mnie większy lęk niż jakikolwiek kryminały które czytałam. A jednocześnie – tamta praca sprawiła, że dziś czytając o zbrodniach w tomie „Opowiem ci o zbrodni” byłam dużo lepiej w stanie wyłapać – do których znanych spraw nawiązują autorzy.
„Opowiem ci o zbrodni” to zbiór sześciu opowiadań – każdy z autorów i autorek miał dostęp do akt sądowych sprawy – a także materiałów prasowych jej poświęconych. Zadanie? Stworzyć opowiadanie które z jednej strony wykorzysta prawdziwą zbrodnię – z drugiej doda do niej nową – literacką perspektywę. Pomysły na opowiadania są bardzo różne. Katarzyna Bonda opisując znaną zbrodnię zabójstwa licealisty korzysta przede wszystkim ze swojego rozbudowanego, obrazowego stylu. Odtwarza wydarzenia ale dodaje od siebie opisy, które tworzą atmosferę jak z jej kryminałów. Z kolei Wojciech Chmielarz prztyka opowieść o kobiecie która zamordowała swojego kochanka, z własną historią pisania tekstu – tworząc odpowiadanie tak niesamowicie zawieszone między reportażem a fikcją. Z kolei Marta Guzowska opisując zbrodnie korzysta ze swojego wykształcenia archeologa koncentrując się na tym co w miejscu morderstwa znaleziono przy ciałach.
Nie będę ukrywać – nie wszystkie opowiadania podobały mi się w równym stopniu. Z wielu powodów – w przypadku niektórych, dość dobrze pamiętałam informacje o zbrodni, więc dużo bardziej koncentrowałam się na zabiegach autorów, w innych zbrodnia była mi zupełnie nie znana, więc czytanie opowiadania przypominało bardziej czytanie prawdziwego kryminału. Co ciekawe – sami autorzy szukają i kluczą w poszukiwaniu sensu opisywanych wydarzeń, starają się czasem wniknąć w głowę mordercy, pokazać zbrodnię z jego perspektywy. To oczywiście tylko domysły, ale sprawiają, że opisane wydarzenia stają cię czymś więcej niż tylko zapisem faktów, a raczej taką refleksją nad tym co popycha ludzi do zabicia drugiego człowieka. Co ciekawe, czasem mamy za mało informacji by jednoznacznie na to pytanie odpowiedzieć. Czasem można odnieść wrażenie, że niektórzy autorzy chętnie wróciliby do swoich fikcyjnych bohaterów o których z całą pewnością wiedzą wszystko. Zresztą to chyba jest to największe rozczarowanie które niesie prawdziwe przestępstwo – możemy się niekiedy tylko domyślać, co dzieje się w głowie człowieka który zabija.
Jednocześnie sam tomik stanowi pewien przekrój przez współczesną polską scenę autorów kryminalnych. Tomik otwiera opowiadanie Katarzyny Bondy, autorki której obecnie nikomu kto czyta polskie kryminały nie trzeba przedstawiać. Wśród autorów znalazł się Wojciech Chmielarz (teraz na fali „Żmijowiska” cieszący się rosnącą popularnością, czy Katarzyna Pauzyńska, która nie dość że pisze dobre kryminały to czasem widuję ją w metrze. Oprócz tego wśród autorów znalazła się Marta Guzowska, Małgorzata i Michał Kuźmińscy i Igor Brejdygant. Jako że przed wszystkimi postawiono podobne zadanie – możemy w końcu porównać czyje podejście najbardziej nam się podoba. Zwierza zaintrygowało podejście Wojciecha Chmielarza, a literacko chyba najbardziej podobał mi się tekst Marty Guzowskiej – bardzo oszczędny ale w tej oszczędności poruszający.
Co ciekawe – książka to część większego projektu. Już dziś o 22:00 na kanale Crime+ Investigation Polsat (CI Polsat) startuje program pod tym samym tytułem. Odcinki tematycznie pokrywają się z opowiadaniami. W każdym z nich autor kryminałów występuje jako prowadzący, przedstawiając widzom kulisy sprawy i rozmawiając z ekspertami, od śledztwa i kryminalistyki. Tak jak książka jest spojrzeniem na fakty z perspektywy pisarzy kryminalnych, tak w programie, autorzy przychodzą po informacje do specjalistów którzy zajmują się prawdziwymi zbrodniami na co dzień. Odcinki zawierają też elementy inscenizacji wydarzeń – co jest dziś popularne w programach zajmujących się prawdziwymi zbrodniami.
To ciekawe, że w ostatnich latach tak wiele osób zainteresowało się gatunkiem który nazywa się „true crime”. Po latach czytania powieści o zbrodniach idealnych, coraz częściej interesują nas te prawdziwe tragiczne wydarzenia, które – gdyby wymyślili je pisarze, zostałby przez nas potraktowane jako niekompletne, czy dziwne. Jak to morderca nie miał jasnego motywu, co to znaczy, że ofiara była przypadkowo wybrana. Oglądając programy o prawdziwej zbrodni konfrontujemy się z zupełnie innym złem – takim które często jest zaskakująco… nie napiszę zwyczajne ale kiedy czyta się o tych nieładnych morderstwach popełnianych w domach, lasach, blokach – to widać że w prawdziwym życiu nie ma w tym nic z tych przemyślanych wyrafinowanych planów morderców z powieściowych kryminałów. Może ta bliskość nas tak fascynuje. A może lubimy się wzajemnie straszyć a potem sprawdzamy późnym wieczorem czy wszystkie zamki w mieszkaniu na pewno są dobrze zamknięte.
Ostatecznie polecam zajrzeć do książki, która wydaje się idealna na dłuższą podróż pociągiem, albo jeśli chcemy sobie odpowiedzieć na pytanie po którego kryminalnego autora i jego wymyślone kryminały potem sięgnąć. Przez chwilę zastanawiałam się nad tym czy przypadkiem czytanie o prawdziwych zbrodniach dla rozrywki nie ma w sobie czegoś niewłaściwego. Ale czytając opowiadania doszłam do wniosku, że ich bohaterowie – zwłaszcza ofiary przestępstw, są w nich zdecydowanie bardziej ludzkie, i potraktowane z szacunkiem. Znam te zbrodnie z wycinków prasowych – i często kiedy media donoszą o zbrodni, koncentrują się na okrucieństwie zbrodniarzy i ich motywach nie zawsze mając czas dokładnie opowiedzieć o ofiarach. Autorzy kryminałów wiedzą jednak, że ofiara musi być w opowiadaniu żywa, zanim zginie.
PS: Wpis przeprowadziłam we współpracy z Kompanią Mediową, wydawnictwem, które wydało zbiór opowiadań „Opowiem ci o zbrodni”